Málfregnir - 01.04.1989, Page 9

í vatn, svo hann fyllist, og fingurgóminum
haldið fyrir gatið d, þá rennur það vatn ein-
ungis niður um opið c, sem er í hinum innra
sýglinum. Ef þá er litið ofan í sýgilinn, sýnist
hann vera tómur, en taki maður þá góminn
frá gatinu d, þá fer það vatn að renna niður
um opið c, sem var í bilinu milli sýglanna, og
af því að áhorfendur, sem ekki þekkja vélina,
sjá ekki þetta bil, þá verða þeir öldungis
hissa, er þeir sjá vatnið koma úr sýglinum
eftir það þeir héldu að hann væri orðinn
tómur. Ef maður fyllti sýgilinn fyrst með víni,
og héldi svo fingrinum fyrir opið, á meðan
innri sýgillinn væri látinn tæmast, og fyllti
hann svo með vatni, léti síðan vatnið aftur
renna úr sýglinum og svo vínið úr bilinu þar á
eftir, þá mundi þeim, sem ekki þekkja tólið,
þykja galdurinn býsna mikill. Þó þætti þeim
hann enn meiri, ef þeir vissu ekki til þess, að
neitt vín hefði komið í sýgilinn.
Þetta tekur af öll tvímæli um það að syg-
ill var „hævert“, en bæði samkvæmt lýs-
ingunni og mynd var hann gerður úr
tveimur trektum. Því má segja að töfra-
sygillinn hafi verið trektlaga „hævert",
Misskilið nýyrði
En snemma virðist sá misskilningur hafa
komið upp að sygill merkti almennt
'trekt'. Til þessa misskilnings virðast liggja
tvær ástæður. Önnur er sú að myndin í
Eðlisfræði Fischers lítur út eins og hún
sé af einni trekt. Hin er sú að danska
nafnið á „hævert", sem nota mátti til
töfrabragða. var trylletragt.
Þessi misskilningur kemur fram í orða-
bókum. I Nýrri dattskri orðabók Jónasar
frá Hrafnagili (1896) er Tragt þýtt „trekt.
sýgill“. í Danskri orðabók (1926) eftir
Freystein Gunnarsson er Tragt þýtt
„trekt, sygill". Hér er orðið í fyrsta skipti
stafsett réttilega, þ.e. sygill en ekki sýgill,
miðað við þær heimildir sem ég þekki.
Sygill er myndað af hvarfstigi sagnar-
innar sjúga (þ.e. sugwn) á sama hátt og
lykill af Ijúka (lukum).
í Blöndalsorðabók (1920-1924) eru
tilgreind orðin sýgill, þýtt „Tragt", og
sýgilmyndaður, þýtt „tragtdanned, tragt-
formed". í Orðabók Menningarsjóðs
(1963 og 1983) er orðsins sygill að engu
getið. Með því að Blöndalsbók er aðal-
heimild þessarar orðabókar verður að
álykta að höfundur hennar hafi talið
orðið sýgill eitthvað vafasamt.
En fleiri heimildir eru um orðið sygill.
í Náttúrufrœðingnum (2. árg., 1932)
birtist greinin „Geysir og Strokkur" eftir
Jónas Hallgrímsson. Neðanmáls (á bls. 1)
segir að greinin hafi verið prentuð í
Kröyers Naturhistorisk Tidsskrift II. Kbh.
1838-39, en Bjarni Jónsson kennari hafi
snúið henni á íslensku. Þýðandinn var
víða barnakennari. t.d. um 30 ára skeið
í Reykjavík, og enn lengur meðhjálpari í
Dómkirkjunni, fæddur 1862, dáinn 1951.
Eftir hann liggur mikið af þýðingum.
Hann hefir verið æfður þýðandi, en
bindur sig ekki nákvæmlega við erlenda
textann, að minnsta kosti ekki í þýðing-
unni á grein Jónasar Hallgrímssonar. í
greininni „Geysir og Strokkur" segir svo
(bls. 2):
Skálin er kringlótt og svipuð sýgli í laginu:
hún er víðust að ofan. en mjókkar niður eftir.
Vatnið í skálinni var alveg kyrrt á yfirborð-
inu; það var tært og slétt eins og spegill.
A samsvarandi stað í Naturhistorisk
Tidsskrift stendur (bls. 210):
Vandet opfyldte ganske den runde. tragtfor-
mige Aabning. og lob paa enkelte Steder
over dens Kanter. Dets Overflade var fuld-
komment rolig, klar og glat. som et Speil.
Þó að textarnir séu ekki alveg samhljóða
er greinilegt að orðin „svipuð sýgli í lag-
inu" í þýðingu Bjarna samsvara „tragt-
formig" í texta Jónasar. Bjarni hefir
þannig talið að sygill merkti ‘trekt'.
Auðvitað get ég ekki fullyrt hvaðan
Bjarni hefir orðið, merkinguna og rit-
háttinn. En minna má á að hans kynslóð
notaði mikið orðabók Jónasar frá Hrafna-
gili. Ritháttur Bjarna er í samræmi við
þá orðabók, en ekki orðabók Freysteins.
Sygill í sjómannamáli
En orðið sygill er til í fleiri merkingum.
9