Málfregnir - 01.04.1989, Qupperneq 10

Það hefir t.d. verið notað um kaðal-
spotta, sundurtána, notaða í bárufleyga.
Þessum spottum var ætlað að drekka
(sjúga) í sig lýsi. Þessi merking kemur
fram í bókinni Á sjó og landi (1949) eftir
Asmund Helgason frá Bjargi. Þar segir
m.a. svo (bls. 277-278):
Hver formaður skyldi hafa með í báti sínum
lýsisbrúsa, er tæki minnst einn pott. er hann
reri til fiskjar. Einnig tvo smápoka úr þéttum
striga, fyllta af tánum kaðalsýglum. Pokar
þessir eru nefndir ýlir og bárufleygur. Þegar
þörf varð fyrir að nota þá, var lýsi hellt í sýgl-
ana í pokunum.
Greinilegt er að kaðalspottunum hefir
verið gefið nafnið sygill af því að þeir
sjúga (drekka) í sig lýsið. Hitt veit ég
ekki, hvort nokkur erlend fyrirmynd
liggur til grundvallar orðinu.
Sygill í læknisfræði
Þá verður að geta þess að sygill hefir
nokkuð verið notað í læknisfræði (líf-
færafræði). í Bókinni um manninn
(1946) eftir Fritz Kahn, sem dr. nted.
Gunnlaugur Claessen ritstýrði, koma
fyrir orðin eggrásarsygill og sygilmynd-
aður, eins og eftirfarandi tilvitnun sýnir
(bls. 341):
I-.ggrásarsygill.
í þann endann, sem frá leginu veit, víkka
eggrásirnar. Eru opin trekt- eða sygilmynd-
uð, en barmar flipóttir og sóphærðir.
Hér skýtur trektarmerkingin enn upp
kollinum. í líffærafræðinni er sygill þýð-
ing á latínu infundibulum, sem merkir
‘trekt’ og er vafalaust runnið frá áður til-
greindum orðabókum.
Ég veit ekki hvenær byrjað hefir verið
að nota orðið sygill í líffærafræði. Elstu
dæmi, sem ég þekki um það, eru úr bók-
inni Nomina Anatomica Islandica. ís-
lenzk líffœraheiti (1941) eftir Guðmund
Hannesson. I þessari bók hefi ég fundið
þrjár samsetningar af orðinu sygill
(raunar ranglega ritaðar sígill). Þær eru
þessar:
1) legpípusígill (infundibulum) (bls. 57)
2) slagœðarsígiU (conus arteriosus) (bls.
63)
3) dingulsígill (infundibulum) (bls. 85)
Þessi bók Guðmundar Hannessonar var
endurútgefin í Reykjavík 1956 af Jóni
Steffensen undir heitinu Alþjóðleg og
íslenzk líffœraheiti. Þetta var allmikið
breytt og grandgæfilega endurskoðuð
útgáfa. Magnús Snædal cand. mag., sent
nú vinnur að oröabók um læknisfræði-
heiti, benti mér á nokkra staði, þar sem
sygill (ritað sígill) er notað í þessari bók.
Dæmin eru þessi:
1) sáldsígill (infundibulum ethmoidale)
(bls. 20)
2) legpípusígill (infundibulum tubae
uterinae) (bls. 84)
3) slagœðarsigill [svo!] (conus arteriosus
[infundibulum]) (bls. 95)
4) sígilskot (recessus infundibuli) (bls.
128)
5) sígill (infundibulum) (bls. 128)
Niðurstöður
Niðurstöður mínar af athugunum á orð-
inu sygill eru þá þessar:
1. Nýyrðið sygill er fyrst myndað til að
tákna sérstaka tegund af „hævert".
2. Fyrir misskilning, sem áður Itefir
verið skýrður, taka menn að nota það í
merkingunni ‘trekt'.
3. Inn í læknisfræði kemst orðið sem
þýðing á lat. infundibulum ‘trekt’, en
hefir sennilega verið misskilið, talið vera
myndað af síga, sbr. ritháttinn sígill.
4. Orðið kemur fyrir í sjómannamáli,
notað unt kaðalspotta sem drekkur í sig
lýsi. f þessu sambandi kann að vera um
nýmyndun að ræða, óháða eldri notkun.
Eftir þessar athuganir og niðurstöður
mínar komst Orðanefnd byggingarverk-
fræðinga að þeirri niðurstöðu að rétt
væri að taka orðið sygill upp sem
almenna þýðingu á d. hœvert, e. siphon.
Þótt orðið komi fyrir í máli sjómanna og
10