Málfregnir - 01.12.1997, Blaðsíða 17

öðrum efnisatriðum, svo að í orðabók, sem
á að hafa alhliða notkunargildi, getur verið
eðlilegt að birta orðastæður undir báðum
liðum eða tveimur flettiorðum. En þegar
fyrst og fremst er hugsað til málbeitingar
þar sem notandinn vill sjá orðafar sem
bundið er ákveðinni setningarlegri stöðu og
hlutverki er það kjamaliðurinn sem er hinn
virki aðgangsþáttur. Það er sú stærð sem
notandinn gefur sér, það sem birtist sem
stoðliður hefur notandanum annaðhvort
verið ókunnugt um eða, og það er kannski
algengara, hann sækist eftir frekari vitn-
eskju, fleiri orðastæðum en hann man eftir í
svipinn.
Þetta er meginsjónarhomið við skipan
efnisins í Orðastað eins og sumir kannast ef
til vill við. Þar hefur orðsgreinin/erð t.d. að
geyma fjölmargar orðastæður þar sem ferð
er kjamaliður en stoðliðurinn er sögn eða
sagnarsamband (ráðast til ferðar (með e-m),
létta ferðinni o.s.frv.). I lýsingu annarra
nafnorða ber meira á lýsingarorðum sem
stoðliðum, t.d. í orðsgreininni svipur (vera
alvarlegur/ábúðarmikill/íbygginn/... á svip-
inn). Atviksliðir em svo eðli málsins sam-
kvæmt dæmigerðir stoðliðir þegar kemur að
lýsingu sagna og lýsingarorða.
En þessu víkur allt öðmvísi við gagnvart
orðtökum. Þar em ekki sömu röklegu tengsl
milli liðanna svo að meiri óvissa er um hvar
orðasambandinu er skipað. Notandinn
verður því oft að þreifa fyrir sér þótt
reynslan kenni honum að fremsta eða gild-
asta nafnorð sé að jafnaði vænlegur
aðgangsþáttur, en það getur komið fyrir að
hann rekist á tiltekið orðtak í tveimur eða
jafnvel fleiri orðsgreinum, kannski með
ofurlítið mismunandi skýringum. En aðal-
vandinn er þó ekki þessi, heldur sá að hér er
ekki að sama skapi raunhæft að eitthvert
orðið í sambandinu sé notandanum nær-
tækur aðgangslykill þegar lokatakmarkið er
ekki að ganga úr skugga um merkingu eins
tiltekins orðtaks, heldur að fá yfirsýn um
orðafar sem fellur að ákveðnu merkingar-
hlutverki, geta gripið til orðtaks sem hæfir
ákveðnum aðstæðum. Hér getur merkingin
ein verið fullvirkur aðgangsþáttur, notand-
anum dugir ekki að sjá eitt orðtak, fleiri
kunna að vera í boði og því þarf hann að
geta skoðað allt sem kemur til greina, vegið
orðasamböndin og metið og valið eftir eigin
smekk. Við slíkar aðstæður hugsa margir til
orðabóka en árangurinn vill oft verða lítill í
samanburði við fyrirhöfnina þótt glöggir
notendur geti vissulega náð furðulangt með
því að þreifa sig áfram.
3.2 Föst eða sveigjanleg skipan
Þau vandræði, sem hér geta orðið, eru tengd
tveimur meginþáttum sem hafa veitt orða-
bókarhöfundum aðhald og verið þeim
leiðarljós um aldir, reyndar oftar en ekki
tryggt að þeir hafa á endanum lokið verkum
sínum. Hér á ég annars vegar við stafrófs-
skipanina, hins vegar kröfuna um tak-
mörkun og þéttingu orðabókartextans. Sú
meginbylting, sem nú virðist vera í aðsigi
og sem reyndar er hafin að nokkru leyti, er
ef til vill ekki fyrst og fremst bundin tölvu-
tækninni sem slíkri heldur því að nú er að
losna um þá fjötra sem þetta aðhald hefur í
rauninni lagt á höfunda og notendur. I stað
kröfunnar um fasta skipan flettiorða og
efnisatriða innan orðsgreina, óhagganlega
takmörkun flettiorða og þéttingu textans er
að koma fram krafa um fjölbreytni upplýs-
inga, sveigjanlegan aðgang að upplýsing-
unum og innra samræmi í meðferð efnis-
atriðanna. Innra samræmi er þá ekki bara
hugsjón og metnaðarmál höfunda og
almennur gæðastimpill heldur einfaldlega
áþreifanleg nauðsyn til að greiða fyrir notk-
uninni.
Eg tók tvær ólíkar tegundir orðasambanda
sem dæmi til skýringar á því að notendum
þurfa að standa til boða margar mismunandi
leiðir að upplýsingum í orðabókum, eftir
notkunartilefni. Tölvugeymd orðabókar-
upplýsinga á vafalaust eftir að hafa áhrif á
og umbreyta tegundarflokkun orðabóka,
ólíkar tegundir geta átt samleið í einu safni
sé séð fyrir öllum notkunarþörfum. Svo og
17