Málfregnir - 01.12.1997, Blaðsíða 3

2 Umritun
Með umritun í strangasta skilningi (e. tran-
scription) er átt við að hljóðum tungumáls,
sem notar tiltekið táknakerfi, sé komið til
skila með öðru táknakerfi. Umritun hlýtur
alltaf að verða ólrk eftir því hvert viðtöku-
málið er. í íslensku er t.d. engin leið að
koma til skila hljóðgildi raddaðs .v og því
hlýtur sá þáttur að glatast við umritun.
Þegar ekki er látið nægja að koma hljóð-
unum til skila heldur reynt að sveigja orð
enn frekar að ýmsum málfræðilegum
kröfum viðtökumálsins mætti fremur tala
um aðlögun (o: íslenskun) en eiginlega
umritun. Það á t.d. við um grísku þegar
Lesbos (Aéoþot;) verður Lesbey og Ródos
('PóSoq) að Roðey, svo og þegar skipt er á
endingum sem e.t.v. eru lrkar í báðum
málum, en innlend ending tekin fram yfir þá
erlendu eða erlenda endingin umtúlkuð, t.d.
þegar Þeseus (0r|oeí)q) er lagað að íslensku
sem Þeseifur. Segja má að lengst gangi
aðlögun þegar orð eru þýdd, t.d. Lauga-
skarð (eða Laugaskörð) í stað Þermopýlœ
(0ep|iO7tf)Xat).
Að því er umritun úr forngrísku varðar er
ljóst að ekki er verið að koma til skila
hljóðum lifandi tungumáls, heldur verið að
færa í latínuletur orð og nöfn sem varðveitt
eru í forngrískum heimildum frá mismun-
andi skeiðum. Fomgrísk tunga er ólík eftir
tímabilum. Ekki er gerlegt að leggja fram-
burð eins tímabils til grundvallar umfram
annan, enda framburður sumra hljóða og
hljóðasambanda umdeildur og hefur auk
þess verið ólíkur eftir landshlutum. Jafnvel
þótt valinn yrði samræmdur attískur fram-
burður (að svo miklu leyti sem hann er
kunnur) yrði ekki unnt að gæta samræmis
nema bijóta í bág við langa hefð sem hefur
skapast fyrir umritun á mörgum forngrískum
staða- og mannanöfnum. Sem dæmi má
nefna að tp og 0 munu þá hafa verið borin
fram líkt og [ph] og [th] í íslensku. en ekki
sem/og þ eins og hefð er fyrir að umrita þau.
Umritun úr forngrísku byggist því á hefð.
Um sumt á hefðin sér langa sögu en um
annað hefur rrkt ósamræmi. Vinnuhópur sá
sem hér skilar áliti hefur tekið mið af
hefðinni svo sem unnt er.
Mun skemmri hefð er fyrir umritun úr
nýgrísku og því auðveldara að setja upp
staðal fyrir hana. Umritun úr nýgrísku er
yfirleitt vandalítil.
Rétt er að vekja athygli á því strax í
upphafi að broddur yfir staf þjónar allt öðru
hlutverki í íslensku en í grísku, og alls ekki
er hægt að nota brodd yfir sérhljóði í íslensku
til að tákna áherslu, eins og gert er í grísku.
2.1 Umritun úr forngrísku
A, a -* A, a
Dæmi: Aþena (’A0ý|vri), Anakreon
(’AvaKpétov).
B, þ -* B,b
Dæmi: Biblía (þtþ?áa), Bereníke
(Bepevítcri).
r, y -* G, g
Dæmi: gymnasíon (yupváatov),
Ganymedes (ravupijSrit;). Ath. þó:
yy = ng; evangelion (euayyéáiov)
yK = nk; Ananke (Aváyicri)
YL = nk; Ankomenos (’Ayyópevo;)
yq = nx; Syrinx (Sýrinx) (Zúpiyq)
A, S -* D, d
Dæmi: Dafne (Aá<pvT|), Demeter
eða Demetra (Ariptjxrip).
Þó hefur hefðin stundum umritað 8
sem ð í eiginnöfnum og stundum
einfaldað nafnið allt í leiðinni, eins
og Evklíð fyrir Evkleides
(EÚKAeíSrii;).
E, e —* E, e
Dæmi: Eros ("Epa);), ekklesía
(eKK/riaía).
z, C -» Z, z
Dæmi: Zenon (Zijvcov), zeta (Crjxa).
Þetta hljóð hefur líklega verið
áþekkt rödduðu sd (en ekki ds).
Þegar um fulia aðlögun er að ræða er
stundum umritað með .v, svo sem í
Seifur í stað Zeus (Zeú;) og
Amasóna í stað Amazon (’ApaCcóv).
3