Málfregnir - 01.12.1997, Blaðsíða 14

Merg málsins eftir Jón Friðjónsson. Ágæti
beggja þessara tegunda, og þó sérstaklega
uppflettiorðabóka, fer annars mjög eftir
aðgengi að upplýsingunum, eftir því
hvernig aðgangsskipaninni er háttað, þar
sem deilitákn (svo sem stjömur, tiglar eða
önnur merki) gegna hlutverki skipanarvísa,
leturgerðir marka skil milli efnisþátta
o.s.frv.
2.3.2 Skilningsorðabœkur og málbeitingar-
orðabœkur
Annað greinimark orðabókartegunda, sem
varðar notkun, er það sem skilur á milli
skilningsorðabóka og málbeitingarorða-
bóka. Fyrmefnda tegundin er einkum ætluð
til að greiða fyrir notendum sem brestur
skiining á orðum og orðasamböndum, til
dæmis við lestur á samfelldum texta. Mál-
beitingarorðabækur eiga hins vegar að
hjálpa notendum við að beita málinu, hvort
sem það er móðurmálið eða framandi mál.
Þessi greinarmunur er sérlega mikilvægur
að því er varðar tvímála orðabækur en þar
getur reynst hægara sagt en gert að sameina
þessar tvenns konar þarfir. Þetta skýrist vel
af dæmum úr íslenskum tvímála orðabók-
um. Ensk-íslensk orðabók Amar og Örlygs
hefur sterk einkenni skilningsorðabókar,
hún er fyrst og fremst ætluð notendum sem
hafa markmálið (þ.e. íslensku) að móður-
máli og þarfnast skýringa á orðum í við-
fangsmálinu, ensku. Þegar svo stendur á er
hnitmiðað jafnheiti ekki eini kosturinn,
heldur getur verið ráð og jafnvel vænlegri
kostur að lýsa merkingu orða með umritun
til að tryggja skilninginn sem best. Hins
vegar eiga þeir sem hafa viðfangsmálið að
móðurmáli erfitt með að fóta sig ef þeir ætla
að nota ensku uppflettiorðin sem lykil að
því að tjá sig á íslensku. Það er ekki aðeins
að málfræðilegar upplýsingar vanti með
íslensku jafnheitunum, heldur skortir einnig
alla aðgreiningu þegar um jafnheitarunur er
að ræða, t.d. í formi ensks samheitis eða
yfirheitis framan við hvert óg eitt jafnheiti,
eða, fyrir þá sem hafa nokkurt inngrip í
íslensku, í formi kunnuglegra og skýrandi
samhengisliða með íslensku jafnheitunum.
Það er hins vegar gert í verulegum mæli í
annarri erlend-íslenskri orðabók, Sœnsk-
íslenskri orðabók Gösta Holm og Aðal-
steins Davíðssonar, þar sem hugsað er fyrir
báðum þessum hlutverkum með býsna góð-
um árangri. Það er einnig gert að nokkru
með þarfir Islendinga í huga í íslensk-enskri
orðabók Sverris Hólmarssonar, Christopher
Sanders og John Tuckers. í eldri íslensk-
erlendum orðabókum er slík leiðsögn víða
lítil sem engin, eins og t.d. blasir við í
Islensk-danskri orðabók Ole Widdings,
Haralds Magnússonar og Preben-Meulen-
gracht Sörensens.
Þetta sjónarhorn á reyndar einnig við
þegar hugsað er til einmála orðabóka en í
almennum orðabókum af því tagi situr þó
skilningsþátturinn jafnan í fyrirrúmi, merk-
ingarlýsingin og aðgreining merkingar-
afbrigða fær stærst rúm en hagnýt atriði,
sem varða málbeitingu, hverfa í skuggann.
Slík lýsing á betur heima í sérhæfðum orða-
bókum, svo sem orðasambandaorðabókum
þar sem gerð er grein fyrir stöðu orðanna í
setningarlegu samhengi og hægt er að horfa
að meira eða minna leyti fram hjá
merkingarþættinum. Þetta er t.d. leitast við
að gera í orðabókinni Orðastað þar sem
athyglin beinist einkum að orðastæðum,
þ.e.a.s. orðasamböndum þar sem a.m.k.
annað orðið eða annar liðurinn er rökréttur
aðgangsþáttur að upplýsingunum og yfir-
færð merking kemur lítt eða ekki við sögu.
2.3.3 Segðarskipaðar og inntaksskipaðar
orðabœkur
Önnur greinimörk orðabókartegunda snerta
frekar skipan efnisins og framsetningu.
Veigamikil aðgreining í því samhengi er á
milli segðarskipaðra orðabóka annars vegar
þar sem meginskipan orðabókarinnar, þ.e.
innbyrðis skipan flettiorðanna, miðast við
formlegar eigindir orðanna, og inntaksskip-
aðra orðabóka hins vegar þar sem flettiorðin
eru valin með tilliti til inntaks þeirra eða
14