Málfregnir - 01.12.1997, Blaðsíða 18

svo mikill kjami efnisatriða hlýtur að vera
sameiginlegur mörgum tegundum. En
hvernig má hugsa sér nýjar aðgangsleiðir
þegar menn hafa losnað úr fjötmm staf-
rófsins og þurfa jafnvel ekki lengur að
kunna stafrófið til að fletta upp, heldur geta
blátt áfram ritað tiltekið orð sem þeir vilja
fá vitneskju um? Þar em ekki öll kurl komin
til grafar og ég ætla síst að gerast neinn
spámaður í þeim efnum. En það þarf ekki
mikla hugkvæmni til að sjá fyrir sér að
auðvelt verður að sópa saman orðum og
samböndum sem eiga sér skýr sameiginleg
auðkenni, orðum af ákveðnum beygingar-
flokki, orðum sem eru mörkuð sem fom-
yrði, skáldamáli, íðorðum um tölvutækni
eða matargerð o.s.frv. Enn notadrýgra yrði
þó að geta virkjað skilgreiningar og
merkingarskýringar sem aðgangsþætti. En
til þess að svo megi verða þarf að endur-
skoða og breyta venjum og aðferðum við
gerð og framsetningu merkingarskýringa í
íslenskum orðabókum.
3.3 Samrœmdar skýringar
Það er kunnara en frá þurfi að segja að
íslenskir orðabókarhöfundar hafa mjög sett
traust sitt á samheiti við gerð merkingarskýr-
inga, það sjáum við best í Islenskri orðabók,
en margar tvímála orðabækur með íslensku
að markmáli bera sömu einkenni, t.d. Dönsk-
íslensk orðabók Freysteins Gunnarssonar og
reyndar einnig ensk-íslenska orðabókin stóra
frá Erni og Örlygi. Slíkur skýringarháttur
þykir yfirleitt ófullnægjandi í einmála orða-
bók. Rökin eru þau að verið sé að smeygja
sér undan því að skilgreina merkinguna en
treyst á að notandinn geri sér annað eða
önnur orð sömu merkingar að góðu.
Stundum virðast samheitaskýringar reyndar
vera viðhafðar af einskærri skyldurækni, til
að fullnægja réttlætinu fremur en notendum,
eins og orð sé ekki gilt eða marktækt í
orðabók nema það fái einhverja skýringu, og
lausleg samheitaskýring sé þá a.m.k. skárri
en engin skýring. Nú er ég ekki að mæla því
bót að draga úr merkingarskýringum þar
sem þær eiga sannanlega heima en það getur
þurft að taka betur mið af raunhæfum þörf-
um og eðlilegum forsendum þess hóps sem
höfundur sér fýrir sér sem viðmiðunamot-
endur. Þá er hvort tveggja til, að orð getur
krafist nákvæmrar og hnitmiðaðrar skil-
greiningar og skýringar eða eiginleg merk-
ingarskýring hefur takmarkað gildi, t.d.
þegar auðvelt er að lesa merkinguna úr
sjálfri orðmynduninni.
I sumum orðabókum er hreinlega kveðið
upp úr með að samheiti séu ekki notuð sem
skýringarorð og að þeirra sé eftir atvikum
aðeins getið sem sjálfstæðs efnisatriðis.
Þetta er t.d. yfirlýst stefna í helstu almennum
orðabókum um sænskt nútímamál, Svensk
ordbok og Nationalencyklopedins ordbok.
Hér er mikill efniviður fyrir metnaðar-
fulla gagnrýnendur sem geta t.d. sýnt fram
á hvemig orð eru skýrð hvert með öðru eða
menn hrekjast á milli orða án þess að koma
nokkum tíma að skilgreiningu. I íslenskri
orðabók er orðinu bjáni t.d. lýst með sam-
heitarununni fífl, flón, afglapi, orðið /i/7 fær
skýringuna bjálfi, aulabárður, glópur og
orðið flón fær skýringuna bjáni, auli, þar
erum við sem sagt aftur komin að upphaf-
inu. Upplýsingar af þessu tagi eiga auðvitað
heima í eiginlegri samheitaorðabók sem
getur dregið saman miklu fleiri orð sömu
eða líkrar merkingar eins og við sjáum í
Islenskri samheitaorðabók Svavars Sig-
mundssonar. En vel mætti hugsa sér að haga
merkingarskýringum þannig við þessi orð
að þau ættu sér sameiginlegt mynstur sem
notandinn gæti hagnýtt sér til að tengja
orðin saman. Slíkt mynstur gæti ef til vill
verið eitthvað í þessa átt:
sá sem þykir vera heimskur
eða haga sér heimskulega
ef við föllumst á að um fullkomin samheiti
sé að ræða. En mynstrið gæti sameinað fjöl-
breyttara orðafar sem lýtur að umsögn og
fordómum um eiginleika manna:
18