Ritröð Guðfræðistofnunar - 01.01.2008, Síða 80

hann á umbrotatímum í guðfræðisögu Evrópu er upplýsingarguðfræðin vék
fyrir nýjum stefnum. Hins vegar hafði Tómas haft einstaka aðstöðu til að
kynna sér og mótast af stefnum og straumum samtíðar sinnar í guðfræði
og almennum mennta- og menningarmálum. Hann var einn úr hópi þeirra
fáu presta kynslóðar sinnar sem stunduðu háskólanám í Kaupmannahöfn
(1827-1832) en á hans tíð var borgin helsti tengiliður íslendinga við
umheiminn.2 Enn meira munar þó um hina miklu náms- og kynnisferð
sem hann fór um meginland Evrópu að námi loknu 1832-1834. Var ferðin
einstök í sinni röð meðal fslendinga þótt slíkar ferðir hafi verið algengar
meðal danskra menntamanna.3 4 Kirkju- og trúmál voru eitt af því sem Tómas
beindi sjónum sínum sérstaklega að í ferð sinni og ljóst er að ýmislegt sem
fyrir hann bar á því sviði, ekki síst í Þýskalandi, hreif hann sérstaklega. Má
líta svo á að ferðin hafi skapað Tómasi mikla sérstöðu meðal íslenskra presta
sem líklega kom ekki síður fram á ýmsum praktískum sviðum kirkjumála
en þegar um guðfræðina sjálfa er að ræða. Er hér til dæmis átt við afstöðuna
til helgisiða og guðsþjónustulífs.
Hér á eftir verður leitast við að varpa frekara ljósi á þessa stöðu Tómasar
ásamt því að greina guðfræðilega afstöðu hans nánar, einkum eins og hún
endurspeglast í predikun þeirri sem hann flutti er hann tók við embætti á
Breiðabólstað 1835. Er þar um nokkurs konar stefnuræðu Tómasar að ræða
þar sem hann bæði skýrir guðfræðilega afstöðu sína og gerir grein fyrir hvaða
áherslur hann muni leggja til grundvallar í prestskap sínum.
Margir hafa bent á áhrif upplýsingarinnar á Tómas og talið að skrif hans
hafi jafnvel markað „leiðarlok“ þeirrar stefnu hér á landi/ Jafnframt hefur
verið bent á að samfélags- og menningarhugmyndir hans bendi til þess að
hann hafi staðið á mörkum nýs og gamals tíma.5 Upplýsingarandinn kom
meðal annars fram í áhuga hans á almenningsfræðslu um veraldleg efni. Á
2 17 af alls 270 prestum sem vígðust á hálfrar aldar tímabili frá 1805 eða rúm 6 % höfðu
lokið guðfræðiprófi frá Kaupmannahafnarháskóla. Auk þess höfðu 14 eða rúm 5 % lokið
undirbúningsprófum (examen philologico-philosophicum). Hjalti Hugason 1983: 96-97.
3 Jakob Benediktsson 1947: VII-IX.
4 Ingi Sigurðsson 1990a: 26. Hjalti Hugason 1990: 139. Loftur Guttormsson 1990: 180. Sjá Helgi
Magnússon 1990: 211. Torfi K. Stefánsson Hjaltalín (2006: 452) telur Tómas hafa verið á mörkum
upplýsingar og rómantíkur. Sjá og Torfi K. Stefánsson Hjaltalín 2006: 460-461, 462-463.
5 Loftur Guttormsson 1990: 181. Helga K. Gunnarsdóttir 1990: 242-243. Sjá Loftur Guttormsson
2000: 351. Torfi K. Stefánsson Hjaltalín 2006: 457.
78