Jökull - 01.12.1979, Blaðsíða 100

sniðum en Reykjanesþyrpingarnar og hafa oft
gosið mjög stórum hraunum, eins og Þjórsárhrauni
hinu yngra (13,5 km3) og Skaftáreldahrauninu (13
km3). Norðan við Vatnajökul er miðgosbeltið
kallað norðurgosbeltið, þar er Kröflugoskerfið
þekktast vegna þeirra eldgosa og jarðhræringa sem
þar hafa orðið síðan 1975.
Fimm eldstöðvakerfi (eða þyrpingar) i austur-
gosbeltinu (mynd 7) hafa gosið bergi sem heyrir til
millibergröðinni, en hér má sennilega einnig bæta
við Öræfajökulskerfinu. Þekktust eldstöðvakerfa í
austurgosbeltinu eru Heklukerfið og Mýrdals-
jökulskerfið. I Heklukerfinu hafa fundist allar
bergtegundir millibergraðarinnar; Hekla sjálf
hefur þó aldrei gosið basalti. Ymsum tilgátum um
uppruna ísúra og súra bergsins í Heklu hefur verið
varpað fram: hlutkrystöllun, hlutbráðnun á basalti
við háan vatnsþrýsting, og uppbræðsla súrs bergs
sem síðan blandast basaltkviku.
Líklega eru þrjú alkalísk eldstöðvakerfi virk á
Snæfellsnesi, en Vestmannaeyjar er eina virka
alkaliska kerfið í austurgosbeltinu. I Vestmanna-
eyjum hefur aðeins myndast alkalíólivínbasalt (t.d.
Surtsey) og hawaiít (t.d. Eldfellshraun). Efnasam-
setning nútímahrauna í Reykjanesgosbeltinu og
austurgosbeltinu með tilliti til hundraðshluta
alkalimálma og kísilsýru er sýnd á mynd 8.
Sú svæðaskipting berggerða, sem að ofan hefur
verið rakin, virðist vera tengd þykkt jarðskorp-
unnar undir gosbeltunum; því þykkari sem jarð-
skorpan er, þeim mun meira magn alkalímálma
finnst í basalthraunum. Einfaldasta skýringin á
þessu er sú, að hinar ýmsu gerðir basaltsins séu
myndaðar úr samskonar möttulefni (perídótíti), en
alkalíríka bergið á meira dýpi og þess vegna við
hærri þrýsting og einnig mismunandi mikla hlut-
bráðnun. Annar mikilvægur þáttur bergfræði nú-
tímahraunanna er sú kerfisbundna breyting í
efnasamsetningu þóleiítsins sem um er að ræða í
miðgosbeltinu frá suðvestri til norðausturs. Þetta
sést m.a. á því, að mælt magn K2Ö í þóleiítinu er
breytilegast um miðbik landsins og þar fást hæstu
gildin, en mjög dregur úr þessum breytileika þegar
farið er eftir gosbeltunum, bæði til suðvesturs og
norðausturs (mynd 9). Töluvert hefur verið fjallað
um þessar kerfisbundnu breytingar, og hafa margir
viljað tengja þær hugsanlegri tilvist möttulstróks
undir Islandi.
bundnu breytingar, og hafa margir viljað tengja
þær hugsanlegri tilvist möttulstróks undir Islandi.
Magn gosbergs á nútíma. Áætlað magn hinna ýmsu
berggerða, sem borist hafa til yfirborðs á nútíma í
austurgosbeltinu annars vegar og í öllum gosbelt-
unum hinsvegar, er sýnt í töflu 2. Fram kemur, að
framleiðni hinna ýmsu berggerða er mjög misjöfn,
þóleiítísku kerfin virðast framleiða mest af basalt-
inu, en alkalísku kerfin langminnst. Hlutfallið á
milli basíska og súra bergsins er mun lægra í alkal-
ísku og millikerfunum en í þóleiítisku kerfunum.
Athyglisvert er, að magn súra bergsins, sem gosið
hefur á nútíma, er líklega aðeins um 3% samkvæmt
nýjustu heimildum, en það er mun lægri tala en
áður hefur verið ætlað.
Gabbróhnyðlingar. Poróttir gabbróhnyðlingar eru
algengir í basísku gosbergi á fslandi, sérstaklega þó
í þóleiíti, að því er virðist. Þvermál þeirra er oft um
6—8 cm, en kornastærð 1 — 5 mm. Gabbró-
hnyðlingar í basalti hafa ýmis einkenni lagskipts
bergs og virðast oftast hafa myndast fljótandi í
sömu bergkviku og þeir finnast í. Hnyðlingar i
andesítísku bergi virðast oftast vera bergbrot en
hafa ekki verið í efnajafnvægi við bergkvikuna og
eru þessvegna framandsteinar. Gnægð hnyðlinga í
basalti er t.d. að finna við Grænavatn hjá Krísuvik,
og í Seyðishólum í Grímsnesi. Dæmi um hnyðlinga
1 andesíti eru gabbróhnyðlingarnir í Eldfells-
hrauninu í Heimaey.
Palagónítmyndun. Mikið magn gjósku (gosösku)
hefur myndast á fslandi, sérstaklega á ísöld er gos
urðu undir jökulbreiðunni. Meginhluti gjóskunnar
er gler, sem varð til vegna snöggrar kælingar þegar
bergkvikan komst í snertingu við vatn eða ís. Gler
þetta er oftast brúnleitt og kallast siderómelan, það
ummyndast auðveldlega þar sem hiti og raki er
nægur. f Surtseyjareldum 1963—1967 myndaðist
mikil gjóska á meðan gosið var neðansjávar. Eftir
að hraungosunum lauk, tók gjóskan að ummyndast
vegna hitasvæðis þess, sem myndaðist kringum
hraungígana. í Surtsey hefur verið hægt að fylgjast
nákvæmlega með ummynduninni og mæla hraða
hennar (mynd 10). Síderómelanglerið ummyndast
í palagónít (tafla 3), en við það leysast ýmis efni úr
glerinu, aðallega alkalímálmar, Siö2, CaO og
Ál203. f staðinn gengur vatn inn í glerið. Þær jónir
sem þannig losna úr glerinu, mynda síðan holu- og
sprungufyllingar í gjóskunni, sem um leið harðnar
og þéttist og verður að móbergi. Algengustu holu-
fyllingarnar eru ópall, zeólítar (,,geislasteinar“) og
kvarssteinar. I Surtsey (mynd 11) hefur ummynd-
unin orðið við 35°—100°C. Líklega er þó algeng-
ara, að móberg myndist við venjulegan lofthita.
98 JÖKULL 29. ÁR