Bændablaðið - 24.09.2015, Síða 44

44 Bændablaðið | Fimmtudagur 24. september 2015
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins
Ættliðaskipti á búi – gin ljónsins?
Ættliðaskipti á búi geta á margan
hátt verið viðkvæmt málefni og
margir upplifa það sem svo að
þeir horfist í augu við ljón sem er í
árásarhug er kemur að því að ræða
þau. Aðrir líta svo á að þeir vilji
ekki rugga bátnum og það geta
verið jafnt fráfarandi bændur og
tilvonandi bændur sem það á við.
Það er eðlilegt þar sem aðstæður
er mismunandi hverju sinni.
Hér koma tvær dæmisögur, tekið
er fram að þær eiga sér enga hlið-
stæðu í raunveruleikanum þó að
þær hljómi einhverjum kunnuglega
í eyru.
Dæmisaga 1
Jói hafði búið á sínu kúabúi í 40
ár er heilsan brást hjá honum. Hann
var reyndar ekki kominn á aldur en
Lísa, kona hans, var heldur ekki of
góð til heilsunnar. Augljóst var að
ekki var hægt að halda áfram búskap
við þessar aðstæður. Því voru góð dýr
ráð, hver vildi taka við?
Hvernig átti að haga ættliðaskipt-
unum? Af fjórum börnum þeirra
höfðu tvö sýnt búskapnum mikinn
áhuga og alltaf verið til taks væri þörf
á hjálparhönd. Páll, elsti sonur þeirra,
sá í hvað stefndi og hafði þess vegna
fyrst orð á því hvort hann ætti ekki að
taka við, en kona hans og fjölskylda
höfðu áhuga fyrir búskap.
Yngra systkinið sem hafði áhuga
fyrir búskap, Jóna, var í námi við
Háskóla Íslands og ákváðu þeir
feðgar því að hún væri ekki á þeim
stað í lífinu að hún vildi taka við
búinu. Ráðist var í að koma því
þannig fyrir að Páll fengi leigða
jörðina með kaupleigu án þess að
hin systkinin væru höfð til samráðs.
Auðvitað urðu systkinin ekki
ánægð með það fyrirkomulag en
sættust á það, þó síst Jóna sem hefði
haft áhuga á því að búa. Liðu nokkur
ár og Jói féll frá og kona hans fljót-
lega í kjölfarið. Rann þá jörðin til
allra systkinanna.
Jóna hafði þá hitt draumaprinsinn
sem gekk með búskapardraumana í
maganum með henni og sáu þau sér
leik á borði að nýta sér sinn hluta
bújarðarinnar. Varð það til ósættis
milli allra systkinanna þar sem Jóna
og Páll bitust á um hluti systkina
sinna.
Árin liðu í þessum bardaga og
á meðan varð engin uppbygging á
jörðinni og Páll fór á hausinn með
búreksturinn. Bújörðin endaði í eyði.
Það var ekki framtíðarsýn Jóa áður
en hann féll frá, hann vildi sjá blóm-
legan búskap áfram á jörðinni. Því
hefði verið skynsamlegt hjá Jóa að
kalla öll börn sín saman og funda
með þeim um framtíð búsins. Best
hefði verið að gera samning við Pál
sem allir hefðu skrifað undir, þ.e.a.s.
öll börnin.
Dæmisaga 2
Gunnar hafði alla tíð búið á Hjáleigu
með foreldrum sínum og aðstoðað
við búskapinn. Hin systkini hans
fluttu snemma að heiman og höfðu
komið upp fjölskyldum annars stað-
ar.
Hann kynntist stúlku sem vildi
búa með honum. Þau ákváðu að
byggja sér hús á Hjáleigu og fá
keypta lóð undir það af foreldrum
hans en sinna enn vinnu í næsta þétt-
býli. Engar umræður voru gerðar um
að hann tæki við búrekstrinum. Kona
hans, Jónína, gerði þó alltaf ráð fyrir
því að svo hefði verið gert.
Gunnar aðstoðaði við heyskap og
önnur störf á meðan foreldrar hans
gegndu daglegum fjósastörfum. Fór
svo að faðir Gunnars veiktist svo að
Gunnar steig í hans verk og minnkaði
við sig vinnuna. Enda lá það beinast
við þar sem hann bjó hvort eð er á
hlaðinu. Einn daginn kom það fyrir
að Jónínu var sagt upp vinnunni.
Gunnar og Jónína fóru að velta því
upp hvort þau ættu ekki að fá að taka
við búinu. Vinna Gunnars og búseta
þeirra þarna á Hjáleigu hlyti að teljast
til frádráttar á búinu en svo virtist nú
ekki aldeilis vera.
Þrátt fyrir veikindi föður hans þá
hafði hann sterkar skoðanir á því að
jörðin ætti að skiptast jafnt á milli
barna þeirra hjóna, annað væri ekki
sanngjarnt. Þarna kom upp pattstaða
sem eðlilega endaði ekki öðruvísi en
að Gunnar og Jónína stukku á næstu
jörð sem þau höfðu ráð á og hófu
búskap þar. Búskapur lagðist af á
Hjáleigu eftir lát gömlu hjónanna og
systkinin seldu jörðina undir sum-
arhúsabyggð.
Hér að ofan má sjá dæmi um
hversu mikilvægt er að ræða hlutina
vel, með alla viðkomandi saman.
Farsælasta leiðin
Yngri kynslóðinni finnst oft erfitt
að hafa frumkvæði að umræðum
um ættliðaskipti vegna ótta við að
eldri kynslóðinni finnist hún frek á
arfleifð sína.
Þegar eldri kynslóðin hefur
umræðuna gætu undirtektirnar aftur
á móti orðið litlar því einhverjir af
yngri kynslóðinni vilja ef til vill ekki
íhuga brotthvarf foreldra sinna.
Ekki er öllum ljóst hvað það er
sem þarf að taka tillit til þegar ætt-
liðaskipti eru rædd innan fjölskyldu
og oft á tíðum er viss afneitun til
staðar. Sú afneitun getur tengst atrið-
um sem er erfitt fyrir einstaklinga að
ræða, svo sem breytingum, fjármun-
um, örorku (andlegri sem líkamlegri)
eða dauða.
Hver fjölskylda á sér málefni sem
draga fram sterkar tilfinningar eða
valda ósætti milli fjölskyldumeð-
lima. Fjölskyldur sem hafa farið í
gegnum ættliðaskiptaferlið mæla
með því að fyrst af öllu þurfi hver
og einn fjölskyldumeðlimur að skil-
greina sínar skoðanir. Næst ættu
hjón (pör) að ræða þessa hluti sín
á milli og síðan fjölskylda hverrar
kynslóðar.
Nálgast má á vef RML vinnublöð
sem taka á öllum þeim þáttum sem
hver og einn þarf að velta fyrir sér
áður en lagt er af stað í ferlið. Ef
þetta er gert gengur ferlið mun betur
fyrir sig þegar farið er að funda um
framkvæmd ættliðaskiptanna. Þó
má búast við spennu eða árekstrum
vegna mismunandi hlutverka og mis-
jafns mats á verðgildi.
Ferlið gengur mun betur fyrir sig
og er árangursríkara ef allir hlutað-
eigandi aðilar við ættliðaskiptin fá
tækifæri til að bera kennsl á þarfir
sínar og tjá þær. Fund um ættliða-
skiptin skal halda með öllum hlut-
aðeigandi aðilum. Eldri kynslóðin er
„fráfarandi bændur“, sem geta verið
afi og amma, foreldrar eða frændi
og/eða frænka. Yngri kynslóðin
er afkomendur og/eða „tilvonandi
bændur“. Heillavænlegast er að allir
hlutaðeigandi sitji fundinn.
Gott er að fá einhvern utanað-
komandi til að leiða umræðuna
og stjórna fundinum en viðkom-
andi hefði samt grunnþekkingu
á eðli málsins t.d. ráðgjafi frá
Ráðgjafarmiðstöð landbúnaðarins.
Meðlimir eldri kynslóðarinnar munu
taka lokaákvörðunina, en án þess
að vita þarfir og áhyggjur annarra
fjölskyldumeðlima gætu þeir fengið
hugmyndir sem eru ekki endilega
réttar. Ef staðið er að málum eins og
lýst var hér á undan, finna meðlimir
yngri kynslóðarinnar að tekið er tillit
til þarfa þeirra.
Annað sjónarhorn á ættliða-
skiptaferlið er skoðun á núver-
andi eignarhaldi á landi og öðrum
eignum. Á að skipta um nafn?
Hvað um rekstrarformið – er það
hentugt fyrir þín markmið? Þó þú
viljir skoða skattalegar skyldur,
lögfræðilegar kvaðir, fjárhagslega
áhættu og svo framvegis með sér-
fræðingum, þá taka aðeins þú og
aðrir fjölskyldumeðlimir ákvörðun
um eignarhaldið og rekstrarform-
ið sem hentar ykkur. Ráðleggingar
eru meðal annars aðgengilegar hjá
lögfræðingum, endurskoðendum og
ráðunautum Ráðgjafarmiðstöðvar
landbúnaðarins.
Að búa fjölskylduna undir ætt-
liðaskiptaferlið er hluti af ábyrgð
eldri kynslóðarinnar gagnvart yngri
kynslóðinni. Ferlið skiptist í raun í
tvennt, annars vegar lögfræðilega og
skattalega hlið, sem er mjög mikil-
vægt en gott samband og samskipti
innan fjölskyldunnar við skipulagn-
ingu á ættliðaskiptunum er það sem
skiptir sköpum. Vegna meðfæddra
tengsla við arfleifð, land og lífsstíl,
eru ættliðaskipti mun algengari í
landbúnaði en öðrum rekstri. Þegar
fólk vinnur náið saman marga tíma
á dag eins og gerist í landbúnaði
er ósamkomulag eðlilegt, einnig
árekstrar. Hvað sem því líður geta
óleystir árekstrar haft mikil áhrif
á langtímaárangur og lífvænleika
búrekstrarins. Þeir geta haft mikil
áhrif á ferlið við ættliðaskiptin.
Eldri kynslóðin gæti komist að þeirri
niðurstöðu að sama hvað sé gert,
verði alltaf einhverjir af yngri kyn-
slóðinni óánægðir. Eldri kynslóðin
ætti ekki að láta þetta stöðva ferlið
við að komast að niðurstöðu og taka
ákvörðun um ættliðaskiptin.
Munum að þau sem mynda eldri
kynslóðina hafa unnið hörðum hönd-
um að því að auka virði búrekstr-
arins – hann er eign þeirra og það
er þeirra að ráðstafa honum eins og
þau álíta best.
Nánari upplýsingar um tiltæk
gögn um ættliðaskipti í land-
búnaði er m.a. að finna á vef
Ráðgjafarmiðstöðvar landbúnað-
arins, www.rml.is, undir Búseta í
sveit og einnig er hægt að hafa sam-
band við Guðnýju Harðardóttur,
ráðunaut RML, gudnyh@rml.is
sími: 516 5021.
Guðný Harðardóttir
Ráðunautur
hjá RML
gudnyh@rml.is