Morgunblaðið - 27.08.2015, Síða 36

36 FRÉTTIRInnlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 27. ÁGÚST 2015
Sjáðu meira á mbl.is/askriftarleikur
BAKSVIÐ
Guðmundur Magnússon
gudmundur@mbl.is
Rannsóknum Steinunnar Krist-
jánsdóttur fornleifafræðings og
samstarfsmanna hennar á íslensk-
um miðaldaklaustrum var fram-
haldið í sumar og hefur nú verið
gert hlé á vettvangsferðum fram á
næsta sumar. Steinunn er afar
ánægð með afrakstur sumarsins.
Hún segir í viðtali við blaðamann
Morgunblaðsins að merkasta upp-
götvunin sé að rannsóknarhópnum
hafi líklega tekist að staðsetja
rústir Þingeyraklausturs, sem
rekið var lengst allra klaustra á
Íslandi. „Það hljóta að teljast
stórtíðindi,“ segir hún.
Víðtæk rannsókn
Rannsóknin miðar að því að
leita að og kortleggja minjar um
öll klaustrin sem starfrækt voru á
Íslandi á miðöldum. Ætlunin er að
greina ástæður stofnunar hvers
klausturs fyrir sig, kanna
rekstrargrundvöll þeirra og sögu
en ekki síst að finna nýjar vís-
bendingar um gerð þeirra, hlut-
verk og innra starf með aðferðum
fornleifafræðinnar. Stóra mark-
miðið er svo að skoða áhrif
klaustranna og umsvif í íslensku
miðaldasamfélagi.
Skoðað 11 klausturstaði
„Við höfum núna leitað að rúst-
um ellefu klaustra af fjórtán með
jarðsjám og könnunarskurðum,“
segir Steinunn. Þessir staðir eru
Bær í Borgarfirði, Hítardalur á
Mýrum, Viðey á Kollafirði, Keldur
í Rangárþingi, Helgafell í Helga-
fellssveit, Þingeyrar í Húnaþingi,
Reynistaður í Skagafirði, Munka-
þverá og Saurbær í Eyjafirði,
Möðruvellir í Hörgárdal og
Þykkvabæjarklaustur. „Við eigum
eftir að fara í Flatey á Breiðafirði
og skoða niðurstöður uppgrafta á
Kirkjubæjarklaustri og Skriðu-
klaustri. Þetta eru mjög margir
staðir og mikil vinna. En við erum
mjög ánægð með árangurinn,
enda þótt rústir klaustranna hafi
ekki fundist á þeim öllum. Næsta
ár er það síðasta í þessari rann-
sókn. Þá munum við halda áfram
leit á sumum þeirra klausturstaða
sem við höfum þegar heimsótt en
líka fara á þá sem eftir eru. Mark-
miðið er að greina umsvif klaustr-
anna sem einnar heildar í íslensku
samfélagi miðalda út frá bæði
heimildum og fornleifum. Ég held
að áhrif þeirra hafi verið umtals-
verð og hugsanlega meiri en áður
hefur verið talið,“ segir Steinunn.
Gekk vel í sumar
Steinunn segir að síðasta sum-
ar, 2014, hafi verið erfitt. „Þá
fundum við svo fáar minjar, í það
minnsta á meðan við vorum á
vettvangi, en þegar við unnum
frekar úr öllum upplýsingunum
sem við höfðum safnað sáum við
að árangurinn var ekki svo slæm-
ur. Reynistaður er dæmi um það
og líka Bær. Ef til vill voru vænt-
ingarnar of miklar, en þetta var
fyrsta ár þessarar rannsóknar. Í
ár gekk allt miklu betur,“ segir
hún.
„Í sumar heimsóttum við
klausturstaði þar sem klaustrin
voru rekin farsællega í mörg
hundruð ár, en líka þá staði þar
sem klausturlifnaður rann út í
sandinn á stuttum tíma. Öll
klaustrin skipta nefnilega máli
fyrir heildarmynd klausturlifnaðar
á Íslandi. Svo virðist sem einka-
reknu klaustrunum, s.s. á Keldum
og í Saurbæ, hafi gengið verr en
þeim sem stofnuð voru með stuðn-
ingi biskups og kirkjunnar.
Undantekningin er Viðeyjar-
klaustur, sem var stofnað af
einkaaðilum, en stofnendurnir
voru í nánum tengslum við biskup,
sem virðist hafa skipt mestu máli.
Í heild sýnir þetta að klaustra-
stofnanirnar voru samofnar deil-
um kirkjunnar og höfðingja – og
baráttu þeirra um jarðeignir, auð
og völd,“ segir Steinunn.
Svipuð erlendum klaustrum
Steinunn gengur út frá því að
klaustrin hafi verið alvöru stofn-
anir og að þegar hús þeirra voru
reist hafi verið tekið mið af rekstri
klaustra eins og hann var víðast
hvar innan hins kaþólska heims.
„Þau þurftu að vera innréttuð með
ákveðnum hætti vegna starfsins
sem fór fram innan veggja þeirra.
Kirkjurnar skiptu einna mestu
máli í klausturbyggingunum og
var mikið lagt í þær. Hér á Íslandi
hefur á hinn bóginn gjarnan verið
litið svo á að þegar klaustrin voru
stofnuð hafi stofnendur endurnýtt
þær byggingar sem voru þegar til
staðar, t.d. kirkju, í klausturbygg-
inguna. Ég held að það hafi ekki
verið gert, enda þótt hvatinn til
endurnýtingar hafi oft verið
ríkjandi á mörgum sviðum og á
þessum tíma sem og öðrum. Það á
ekki við þegar stofna átti klaustur.
Þess vegna geta leynst leifar af
tveimur kirkjum á klausturstöð-
unum, ef sérstök klausturkirkja
var reist sem hluti af klaust-
urbyggingunni. Sums staðar
kunna kirkjur að standa enn á
grunni gömlu klausturkirkjanna,
en á öðrum klausturstöðum geta
kirkjurnar enn staðið á grunni
gömlu sóknarkirkjanna. Þetta er
það sem við höfum haft í huga við
leitina að rústum klaustranna, en
það þýðir að við höfum leitað sem
Ljósmynd/Klausturrannsóknin
Þingeyrar Steinunn og samstarfsmenn hennar rannsaka vegg frá tíma klaustursins í prufuskurði. Steinhleðslur hafa komið í ljós. Margt þarf að skrásetja.
Hafa staðsett Þingeyraklaustur
Ljósmynd/Klausturrannsóknin.
Rannsókn Steinunn J. Kristjánsdóttir, fornleifafræðingur og prófessor við
Háskóla Íslands, stýrir rannsókninni á íslenskum miðaldaklaustrum.
 Unnið að kortlagningu allra minja um íslensk miðaldaklaustur  Voru skipulögð með sama hætti
og erlend klaustur  „Ráðgáta hvar klaustrið á Helgafelli stóð,“ segir Steinunn J. Kristjánsdóttir