Skólavarðan - 01.02.2007, Blaðsíða 6

6
SKÓLAVARÐAN 1.TBL. 7. ÁRG. 2007
meðbyr tók þessi reynsla á. Það er langur
ferill að fóta sig á nýjum stað, þurfa að
læra, ekki bara nýtt tungumál heldur líka
nýjar leikreglur. Menningarlegar leikreglur
eru okkur svo samofnar að við tökum ekki
eftir sérstæðni þeirra fyrr en við komumst í
návígi við fólk sem hefur önnur viðhorf og
siði. Að takast á við nýja menningu, nýtt
tungumál, fóta sig á nýjum stað er ekkert
ólíkt þeirri tilfinningu að finnast maður
hanga í lausu lofti, vanta undirstöðurnar.
Hluti af minni eigin reynslu af því að búa í
Stokkhólmi, París og New York var líka að
takast á við eigin fordóma gagnvart öðru
fólki, hvort heldur það voru heimamenn
eða innflytjendur á þessum stöðum. Það
er líka meinholl æfing.
Ég ólst upp í íslensku samfélagi sem
var menningarlega einsleitt, hér voru
engir minnihlutahópar sem höfðu aðra
trú, tungumál eða siði eða voru m.ö.o.
menningarlega frábrugðnir “venjulegum
Íslendingum”. Engu að síður var hér
slangur af útlendingum, t.a.m. Færey-
ingar, Þjóðverjar og Danir, en þeir voru
fáir og lítið áberandi. Þótt ég ælist
upp á Suðurnesjum í návígi við þann
menningarlega margbreytileika sem
fylgdi hernum voru Ameríkanarnir ekki
þátttakendur í íslensku samfélagi nema
takmarkað. Auk þess voru ríkjandi viðhorf
til þeirra, hvort sem menn voru með eða
á móti her, á þann veg að samskipti við
þá ættu að vera í algeru lágmarki. Það
lá í loftinu að það væri eitthvað ljótt og
óhreint við það að hafa of mikið saman við
þá að sælda. Menningarleg einsleitni var
ef til vill ekki eins alger og menn héldu en
í þjóðaruppeldinu, í skólum, fjölmiðlum
og annars staðar var mikið kapp lagt á
að ýta undir þau viðhorf að einsleitni
þjóðarinnar á sem flestum sviðum væri
ekki bara eftirsóknarverð heldur nánast
nauðsynleg, ætti þjóðin að þrífast og
dafna.
Menningin er mannanna smíð, mannleg
afurð, og einmitt þess vegna er hún í eðli
sínu síkvik og lifandi. Hún er breytingum
undirorpin og sumt breytist hægt og annað
hraðar. Við lærum og aflærum, þekking
úreldist, gildi og viðhorf breytast, sagan
er túlkuð og endurtúlkuð í ljósi nýrrar
þekkingar og reynslu. Íslensk menning og
samfélag er engin undanteking.
„Amma mín fæddist í moldarkofa og dó
í Landcruser,“ sagði Hallgrímur Helgason
rithöfundur nýverið og var þá að vísa til
þess hversu hratt lífsskilyrði Íslendinga
hafa breyst úr örbirgð í allsnægtir. Hér hafa
líka orðið grundvallar viðhorfsbreytingar
á fjölmörgum sviðum. Á síðustu tuttugu
til þrjátíu árum hefur orðið umbylting í
viðhorfum, frá ofuráherslu á einsleitni
á sem flestum sviðum og yfir í að fagna
margbreytileikanum í mannlífinu.
Hér er fróðlegt að velta fyrir sér þeirri
umbyltingu sem orðið hefur á viðhorfum
til ýmissa þjóðfélagshópa. Hópa sem áttu
sér veika eða enga rödd í samfélaginu,
fengu litlu eða engu ráðið um eigin
hag, voru með öðrum orðum valda- og
áhrifslausir. Hér er ég auðvitað að tala um
konur, samkynhneigða, fatlaða, geðsjúka
og aðra þá þjóðfélagshópa sem minna
máttu sín. Staða þessara hópa hefur tekið
stakkaskiptum til hins betra þótt enn megi
gera miklu betur. Þau viðhorf sem ríktu
fyrir þessar breytingar einkenndust af
áherslum á einsleitni þar sem til að mynda
var talið eðlilegt að karlar réðu öllu og að
menntun væri aðeins fyrir fáa og þá helst
karla. Þeir einstaklingar sem ekki féllu
inn í hugmyndir um eðlilega hegðun eða
útlit eða hvað það nú var við þá, sem ekki
passaði, áttu helst ekki að sjást, þeir höfðu
truflandi áhrif á þá glansmynd sem dregin
var upp af þjóðinni.
Þessi mynd sem hér er máluð er að
sjálfsögðu einföldun. Engu að síður
er hægt að fullyrða að samfélagsleg
orðræða, hvort heldur á opinberum
vettvangi eða annars staðar, hafi meira
og minna hnigið öll í þá átt að upphefja
einsleitnina og „normalísera” hana.
Frávik frá henni voru litin hornauga og
talin óæskileg. Mikið kapp var lagt á að
staðla sem flest samkvæmt viðmiðum um
ágæti einsleitninnar, jafnvel málfar fólks
var undir ströngu eftirliti sérfræðinga
sem höfðu nánast óumdeilt umboð til að
hlutast til um það með hvaða orðum og
hvernig fólk átti að tjá sig. Það sem meira
var, þá þótti þessi áhersla á einsleitnina
sjálfsögð og eðlileg. Um leið styrkti hún
og festi í sessi, já og nánast náttúrugerði,
ríkjandi valdaskipulag. Þessi viðhorf eru
á hröðu undanhaldi. Áhersla á einsleitni
hefur vikið fyrir áherslu á rými fyrir
margbreytileika, þá hugmynd að hann sé í
sjálfu sér eðlilegur, að við þurfum ekki öll
að vera nákvæmlega eins til að geta lifað
saman og deilt ákvörðunum sem varða
okkur öll.
Allar breytingar reyna á aðlögunar-
hæfni og sveigjanleika
Að flytjast í nýtt land, nýja menningu
gerir það svo sannarlega. Að taka á móti
þúsundum innflytjenda, líkt og Íslendingar
eru að gera þessi misserin, gerir líka kröfur
til heimamanna um aðlögunarhæfni
og sveigjanleika. Innflytjendum hefur
fjölgað gífurlega hratt en erfitt er að
henda nákvæmar reiður á fjölda þeirra.
Erlendir ríkisborgarar búsettir á Íslandi
eru skv. tölum frá Hagstofu Íslands (1. des.
2006) um 6% af heildaríbúatölu eða rétt
undir tuttugu þúsundum. Ef tekið er tillit
til allra þeirra sem öðlast hafa íslenskan
ríkisborgararétt hækkar þessi tala töluvert,
fyrir utan þá sem af einhverjum ástæðum
eru ekki komnir á skrá. Heyrst hafa tölur
frá tuttugu og fimm til þrjátíu þúsund.
Ef þetta er rétt þá er hlutfall innflytjenda
hér hátt í tíu prósent, mun hærra en
í nágrannalöndunum. Þessi hópur er
ákaflega margsleitur, kemur úr öllum
heimshornum, þótt langflestir komi frá
austur og norður Evrópu. Einhverjir snúa
heim til sín aftur en fjöldinn er kominn
til að vera. M.ö.o. innflytjendur og sá
menningarlegi margbreytileiki sem þeim
fylgir er ekki tímabundið ástand sem svo
líður hjá, heldur veruleiki sem er og verður
hluti af íslensku samfélagi og menningu.
Þessar breytingar kalla á vandlega
ígrundaðar aðgerðir og viðbrögðin við
þeim munu hafa afgerandi áhrif á velferð
alls þjóðfélagsins. Rödd innflytjenda er
enn sem komið er fremur veik í íslensku
samfélagi en hún getur einungis orðið
sterkari. Upplýst og öfgalaus umræða um
innflytjendamál er nauðsynleg sem og
rannsóknir á stöðu þeirra innan íslensks
samfélags. Rannsóknir eyða staðlausum
stöfum, goðsögnum og fullyrðingum sem
Margir skólastjórnendur og kennarar hafa unnið stórkostlegt og óeigingjarnt
starf og verið óþreytandi í því að greiða götu þessara nemenda. Líkt og aðrir
nemendur eru innflytjendabörn líka margsleitur hópur með misjafnar þarfir.
Það kostar peninga að sinna þeim líkt og öðrum og augljóst að yfirvöld verða
að bretta upp ermarnar ef hægt á að vera að mæta þessum þörfum. Það er
hreinlega of dýrt að gera það ekki.
GESTASKRIF