Morgunblaðið - 30.07.2016, Qupperneq 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 30. JÚLÍ 2016
HAGI ehf Stórhöfða 37 • 110 Reykjavík • S. 414-3700 • hagi@hagi.is • Hagi ehf HILTI
Hágæða
vinnuföt
í miklu úrvali
Sérmerkjum fyrir fyrirtæki
Verkfæri og festingar
Mikið úrval af
öryggisvörum
Áleiðinni norður Kaldadal í sumarfríinu gleymdi ég Biskupsbrekk-unni þar sem Jón biskup Vídalín varð bráðkvaddur fyrir nærþrjú hundruð árum – en hafði kveðið áður en hann lagði upp fráSkálholti: „Kvíði eg fyrir Kaldadal, / kvölda tekur núna.“ Ég var
of upptekinn af hendingum Jónasar Hallgrímssonar um háan Skjaldbreið,
„Fanna skautar faldi háum / fjallið, allra hæða val“, og af viðleitni minni við
að koma fróðleiksmolum um hraunið á Þingvöllum í gegnum dunreiðina í
aftursætinu. Nokkrum dögum síðar bjargaði Jónas mér frá þungum þönk-
um í Bakkaselsbrekkunni um að hundrað ár væru liðin frá því að fjölskylda
Tryggva Emilssonar fluttist á milli Bakkasels og Gils í góðu sleðafæri í júní-
byrjun! Á Gili tók ekki betra við eftir „ár vonbrigða og dauða, ár harðinda
og heyleysis“ í Bakkaseli. Jónas leysti brátt úr þessum vanda með því að
benda á æskustöðvar sínar á Hrauni í Öxnadal: „Þar sem háir hólar / hálfan
dalinn fylla“ – sem Hannes
Hafstein prjónaði við: „lék í
ljósi sólar, / lærði hörpu að
stilla“ – áður en Jón á Bægisá,
allar hryssur Hörgárdals og
djákninn á Myrká gerðu vart
við sig í hugskotinu. Í sund-
lauginni á Þelamörk er vald
Jónasar á náttúruskynjun okkar tjáð með því að letra ljóð hans á skjólglerið
við laugina þannig að sundgestir sjá landið bókstaflega í gegnum ljóðin.
Ljóð og sögur fléttast saman við landslagið sem „yrði / lítils virði, / ef það
héti ekki neitt“ eins og Tómas orti um. Þegar við komum austur í Keldu-
hverfi reikaði hugurinn þó fyrst til allrar villtu sjóbleikjunnar innan um fisk-
eldið í Auðbjargarstaðalóninu en svo sáum við sögulaust skilti við veginn
sem benti út í móana á bæinn Sultir. Á Sultum hafði okkur verið boðið í dýr-
indissúpu með villtri lónsbleikju en þangað er löng heimreið uns komið er
að gróðursælli lægð í landinu, sem er umlukin hvelfdum klettahömrum.
Mér datt í hug hvort í örnefninu væri falið írska sult-orðið um sælu, gleði og
gnótt frekar en það sem lesa má um á vísindavefnum og í orðabókinni að
sult merki „vik eða hvilft í landslagi“ (sem byggist væntanlega á þeim skiln-
ingi að klettabogarnir á Sultum séu sultir). Mér varð hugsað til þess að
seinni kona Böðólfs, föður Skeggja landnámsmanns í Kelduhverfi, var Þor-
björg hólmasól, fyrsti innfæddi Eyfirðingurinn og barnabarnabarn Kjar-
vals Írakonungs, og tregaði að saga Böðmóðs gerpis (föðurbróður Skeggja)
og Grímólfs af því þegar Flosi Eiríksson varð afturreka í Öxarfjörð á skip-
inu Trékylli skyldi vera glötuð. Ég setti mig því í samband við Svavar Sig-
mundsson örnefnafræðing og hann sagði mér að Halldór Halldórsson hefði
bent á hliðstæður í Noregi þar sem sylt væri notað um engi við strönd eða
rök engi við vatn, og Svavar dró fram fleiri dæmi um merkinguna raka
lægð, án sýnilegs afrennslis. Þar með urðu ímynduð írsk áhrif mín á ein-
kennileg örnefni í Kelduhverfi að engu.
Skáldskapur og fræði
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Sultir í Kelduhverfi Í Noregi er orðið sylt notað um engi við strönd eða rök
engi við vatn. Til eru dæmi um merkinguna raka lægð, án sýnlegs afrennslis.
Áallmörgum undanförnum árum og sér-staklega frá því að fjármálakreppan skall áaf fullum krafti 2008 hefur sú tilhneigingverið áberandi í nálægum löndum, að fylgi
kjósenda hafi færzt frá hefðbundnum stjórnmálaflokk-
um til nýrra flokka yzt til hægri og vinstri. Í Frakk-
landi hafa kjósendur sótt til hægri til Þjóðfylkingar
Marine Le Pen. Svipuð þróun hefur orðið í Hollandi
(Frelsisflokkurinn) og í Danmörku (Danski þjóðar-
flokkurinn). Á Spáni og í Grikklandi hafa vinstri flokk-
ar notið góðs af þessum breytingum og á Ítalíu flokkur
undir forystu „Jóns Gnarr“ þeirra á Ítalíu.
Framan af voru þessar breytingar skýrðar með
versnandi afkomu fólks vegna fjármálakreppunnar,
stórauknu atvinnuleysi og óánægju með vaxandi þrýst-
ing frá Brussel á sameiningu Evrópuríkja. Hið síðast-
nefnda var talið skýra uppgang Ukip í Bretlandi.
Síðustu árin hefur svo vaxandi flóttamannastraumur
til Evrópu bætzt við og ótti fólks við áhrif flóttamanna
á evrópsk samfélög er talinn skýra vaxandi uppgang
flokka og hreyfinga yzt til hægri og vinstri.
Þegar Donald Trump tilkynnti
framboð sitt til forseta Bandaríkj-
anna datt engum í hug að hann
mundi ná útnefningu repúblikana,
hvað þá að hann hefði möguleika á
að ná kjöri. Þær hugmyndir hafa nú
verið afsannaðar rækilega.
Hér á Íslandi hefur þetta póli-
tíska umrót komið fram í því að Pí-
ratar, sem voru jaðarflokkur, hafa mánuðum saman
verið stærsti flokkur landsins í skoðanakönnunum og
uppdráttarsýki hefðbundinna flokka orðið æ skýrari.
Og kannski að einhverju leyti í úrslitum forsetakosn-
inga. Guðna Th. Jóhannessyni hefði áreiðanlega ekki
dottið í hug fyrir ári, að hann mundi taka við embætti
forseta Íslands nk. mánudag.
Margir hafa átt erfitt með að skilja þessa þróun
beggja vegna Atlantshafs og hér á Íslandi og þótt
framangreindar skýringar eigi áreiðanlega hlut að
máli hefur leitin að trúverðugri skýringum haldið
áfram.
Fyrir nokkrum dögum setti William Hague, fyrrver-
andi leiðtogi brezka Íhaldsflokksins, fram þá skoðun í
blaðagrein að með sama hætti og ófaglært fólk hefði
orðið undir í lífsbaráttunni á síðari hluta 20. aldar teldi
millistéttinni sér nú ógnað af alþjóðavæðingu og tækni-
væðingu, sem gæti leitt til þess að hún missti vinnu
sína og þar með lífsframfæri.
En áhugaverðasta skýringin er þó sú sem maður að
nafni Robert B. Reich, fyrrverandi vinnumálaráðherra
í fyrri ríkisstjórn Bill Clintons, hefur sett fram en hún
er eitthvað á þessa leið:
Hægri og vinstri eru úrelt hugtök til að skýra skipt-
ingu fólks á milli flokka og þjóðmálahreyfinga og þar
með hugtakið miðjan. Skiptingin nú stendur á milli
þeirra sem teljast til „ráðandi afla“ (e. establishment)
og þeirra sem standa utan garðs (e. anti-establis-
hment). Sterkasta aflið í bandarískum stjórnmálum í
dag, segir Robert B. Reich, er reiði þeirra sem standa
utan garðs vegna þess að stjórnkerfinu sé beitt í þágu
stórfyrirtækja, fjármálamarkaða og auðmanna.
Þessari andófshreyfingu skiptir hann í tvennt. Ann-
ars vegar þá sem aðhyllast hinn „sterka“ leiðtoga og
þar sé komin skýringin á miklu fylgi Trumps og hina
sem aðhyllist lýðræðislegri stjórnarhætti og þeir skýri
mikið fylgi Bernie Sanders.
Þessa athyglisverðu kenningu Roberts B. Reich má
yfirfæra á okkar samfélag hér á Íslandi með eftirfar-
andi hætti:
Hinir hefðbundnu stjórnmálaflokkar hafi allir, hver
með sínum hætti, orðið hluti af hinum „ráðandi öflum“
á Íslandi og tekið virkan þátt í því að beita stjórnkerfi
Íslands í þágu útgerðar, viðskiptasamsteypa, fjármála-
fyrirtækja og annarra „forréttindahópa“. Það hafi
vinstri flokkarnir gert með því að
gefa framsal veiðiheimilda frjálst
1990 án þess að taka upp veiðigjald
um leið, það hafi Sjálfstæðisflokkur
og Framsóknarflokkur gert með
einkavæðingu bankanna hinni fyrri
sem ruddi brautina fyrir nýjar
viðskiptasamsteypur, þegar til varð í
enn ríkara mæli en áður eins konar
banvænt faðmlag stjórnmála og viðskiptalífs, það hafi
vinstri flokkarnir gert á ný með einkavæðingu bank-
anna hinni seinni og með því að hugsa meira um hags-
muni bankanna eftir hrun en fólksins í landinu sem
missti allar eigur sínar.
Og þegar fólkið í landinu hafi séð 2007 birtast á ný
eins og hendi væri veifað hafi því verið nóg boðið og
snúið sér að Besta flokknum í Reykjavík og síðar Pí-
rötum á landsvísu. Ný vísbending um viðhorf „ráðandi
afla“ gæti verið nýlegur úrskurður Kjararáðs um laun
æðstu embættismanna.
Hinir hefðbundnu flokkar hafa fram að þessu ekki
sýnt nokkur merki þess að vilja ræða eða reyna að
skilja hvað fyrir þá hefur komið. Fyrsta vísbending um
að það gæti verið að breytast er afgerandi breyting á
afstöðu Bjarna Benediktssonar til velferðarmála al-
mennt og heilbrigðismála sérstaklega, en hann hefur
lýst sig reiðubúinn til að draga verulega úr beinni
greiðsluþátttöku almennings vegna heilbrigðisþjón-
ustu. Hið sama má segja um grein Sigmundar Davíðs
Gunnlaugssonar hér í Morgunblaðinu fyrir skömmu,
þar sem hann tók málefni aldraðra og öryrkja til sér-
stakrar umræðu.
Vera má að Samfylkingin sé að byrja að átta sig á að
rof á milli hennar og verkalýðshreyfingarinnar sé að
verða meira en örlagaríkt fyrir flokkinn. Alla vega má
skilja Oddnýju G. Harðardóttur á þann veg.
En afstaða til einstakra mála mun ekki ráða úrslitum
fyrir þessa flokka.
Það eina sem dugar er gjörbreytt viðhorf í grund-
vallaratriðum.
Er reiðin sterkasta þjóðfélagsaflið?
Átökin standa á milli
„ráðandi afla“ og þeirra
sem standa utan garðs
– segir Robert B. Reich
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Rétt áttatíu ár eru liðin, frá því aðspænska borgarastríðið hófst
17. júlí 1936, en þar sigruðu
þjóðernissinnar lýðveldismenn. Að
minnsta kosti fjórir Íslendingar
gengu í lýðveldisherinn: Gunnar Fin-
sen læknir, Hallgrímur Hallgríms-
son, sem hlotið hafði hernaðarþjálfun
í Moskvu, og þeir Aðalsteinn Þor-
steinsson, hnefaleikakappi og sí-
brotamaður, og Björn Guðmundsson,
rumur stór, sem kemur fyrir í skáld-
sögum frænda síns Einars Más Guð-
mundssonar undir nafninu Ragnar
risi.
Í raun var Hallgrímur hinn eini
þeirra, sem barðist með vopn í hendi.
Gunnar sinnti lækningum og Að-
alsteinn og Björn komu of seint til að
fara út á vígvöllinn, þótt Björn særð-
ist í loftárás á hermannaskála, þar
sem hann sat og sinnti þörfum sín-
um. Fimmti maðurinn, skáldið Dag-
ur Austan, Vernharður Eggertsson,
sagðist hafa barist í stríðinu og skrif-
aði meira að segja um það heila bók,
en erfitt er að leggja trúnað á frá-
sögn hans, sem styðst ekki heldur við
aðrar heimildir.
Ýmsir vestrænir menntamenn
hafa talið stríðið hafa verið milli ills
og góðs, séð það í hvítu og svörtu. Ég
hef bent á, að ein frásögnin úr því er
þó marghrakin: að loftárásin á Guer-
nica vorið 1937 hafi verið hryðjuverk,
en ekki hernaðaraðgerð. Sannleik-
urinn er sá, að bærinn hafði talsvert
hernaðargildi vegna legu sinnar, í
honum var nokkurt herlið, og í út-
jaðri hans voru vopnasmiðjur. Þótt
þýskar herflugvélar hafi gert árás-
ina, var hún að undirlagi þjóðern-
issinna.
Stríðið var ekki heldur milli ein-
ræðis og lýðræðis, eins og oft er hald-
ið fram, því að lýðveldismenn voru
ekki allir einlægir lýðræðissinnar.
Því er lýst í Svartbók kommúnism-
ans, sem kom út á íslensku 2009,
hvernig leyniþjónusta Stalíns náði
smám saman undirtökum í lýðveld-
ishernum og elti miskunnarlaust
uppi stjórnleysingja og trotskíista og
myrti. Tveimur Spánarförum,
George Orwell og Arthur Koestler,
blöskraði, og snerust báðir frá
kommúnisma. Koestler segir frá
skoðanaskiptum sínum í bókinni
Guðinum sem brást, sem bráðlega
verður endurútgefin á íslensku. Ann-
að rit, sem verður endurútgefið í til-
efni þessara áttatíu ára, er Bóndinn.
El campesino, endurminningar Val-
entíns González, sem var einn af her-
foringjum lýðveldismanna, flýði til
Rússlands eftir sigur þjóðernissinna,
en lenti í þrælkunarbúðum Stalíns.
Stríðið reyndist ekki vera í hvítu og
svörtu, heldur um orsakir í gráu og
um afleiðingar í rauðu — lit blóðsins.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Spænska borgara-
stríðið: Áttatíu ár