Dagblaðið Vísir - DV - 08.05.2015, Side 54

54 Menning Helgarblað 8.–11. maí 2015
Á
óræðum stað, að því er
virðast kann í skipi, haf­
ast fjórar manneskjur við.
Sennilega eru þetta síð­
ustu fjórar manneskj­
ur sem eftir lifa á jörðinni. Að
minnsta kosti talast þær við líkt og
borin von sé til að nokkuð líf fyr­
irfinnist utan þeirra litlu verald­
ar. Ein hverjar hræringar kunna
að leynast „hinum megin við
vegginn,“ en úr því fæst ekki skorið
hvort átt sé við veruleikann hand­
an veggsins í bókstaflegum skiln­
ingi eða einhvern handanheim.
Vissulega gægjast persónur samt
út um kýrauga, ýmist á haf út eða
að landi, eins og til að eygja ein­
hverja breytingu á þessu afleita
ástandi, en vonin virðist ekki ætla
að sýna sig þeim.
Lesendur tengja þessa lýsingu
sennilega strax við Beckett sem,
líkt og frægt er orðið, sagðist æv­
inlega fjalla um getuleysi (í öllum
skilningi þess orðs) í verkum sín­
um. Endatafl, líkt og titillinn gef­
ur til kynna, fjallar um síðustu
athafnir og síðasta fólkið á tafl­
borðinu. Rétt eins og því meir
teygist á öllu sem leikmennirn­
ir eru færri og erfiðara er að ljúka
taflinu, ekki síst ef aðeins eitt peð
eltist við kónginn, þá lýkur leikn­
um aldrei fyrr en einhver segir
stopp. Á þann veg lifa fjórmenn­
ingarnir saman, fara fram og aft­
ur, reyna en áorka engu. Kyrrstaða
eða pattstaða, það er sama staða
þegar öllu er á botninn hvolft og
þar sitja enda persónur Endatafls:
á botni allrar mannlegrar tilveru.
Fullkomið getuleysi
Togstreitan í Endatafli er einkum
á milli Hamm, sem ekki get­
ur staðið, og Clov, sem ekki get­
ur sest. Haltur leiðir ekki blindan
hér heldur verða hömlur þeirra
til þess eins að etja þeim saman.
Hamm er yfirgangssamur þykju­
stuleiðtogi hins fámenna hóps og
Clov, sem engan áhuga hefur á líf­
inu ef hann þarf að verja því með
Hamm, er hafður í hans nánustu
þjónustu þar sem enginn annar er
yfirleitt fær um gang. Hin tvö, Nell
og Nagg, eru farlama gamalmenni
sem geymd eru í tunnum. Clov
hótar því stöðugt að fara, jafnvel
þótt það þýði dauða hinna þriggja,
og Hamm gerir ekkert nema ýta
undir þá löngun í honum, enda vill
hann sjálfur binda endi á þetta. En
uppburðarleysið er viljanum yfir­
sterkara og „skákin“ heldur áfram.
Endatafl sýnir okkur heim sem
er þjakaður af fullkomnu og algjöru
getuleysi, vonleysi og kulnuðum
tilfinningum. Leikmynd Kristín­
ar Jóhannesdóttur, sem jafnframt
leikstýrði verkinu, endurspeglar
þetta afar vel: olíutunnur einkenna
sviðið, kýraugu hátt uppi á hvor­
um enda sviðsins sem undirstrika
þannig með dýptinni einangrun­
ina sem fjórmenningarnir búa við
(það þarf að príla upp háan stiga
til að líta út um þau), og dularfull­
ur veggur alsettur torlæsum texta
sem Hamm telur að önnur veröld,
eða annað fólk, gæti leynst á bak
við. Allt er þetta baðað í koparlitri
lýsingu Halldórs Arnar Óskarsson­
ar sem ýtir undir þá tilfinningu að
allt sé gamalt, fúið og ryðgað, og
ljóst er að lítil von er til að nokkuð
gott geti gerst í þessum heimi sem
hefur verið sigraður af myrkrinu og
rykinu. Og þegar nánar er að gætt
er það ekki dauðinn sem Hamm og
félagar óttast, heldur mennskan.
Í tunnu í einn og hálfan tíma
Þorsteinn Bachmann er fullkom­
lega óþolandi í hlutverki Hamm.
Enda á Hamm að vera fullkom­
lega óþolandi persóna. Það verð­
ur ekki annað sagt en að Þorsteini
takist prýðilega að gæða hann öll­
um þeim verstu eiginleikum sem
maður getur í réttu tómi hugsað
sér að rúmist í einni manneskju.
Mennskan lúrir svo langt undir yf­
irborði hans að aðeins sést rétt svo
örla fyrir henni í fáein augnablik
í öllu verkinu, en þegar það ger­
ist er það töfrum líkast. Það hefði
verið áhugavert að sjá núanseraðri
Hamm, ögn mennskara kvikindi,
en Þorsteinn skilar sinni túlkun
með ágætum og ekkert undan því
að kvarta.
Clov í túlkun Þórs Tulinius vek­
ur meiri samúð áhorfandans en
Hamm, en þó ekki mikið meiri.
Ef Hamm er valdið er Clov undir­
sátinn. En hann er jafnframt augu
og (takmörkuð) framkvæmda­
geta allra hinna og án hans geta
þau ekki lifað. Þeirri togstreitu
skilar Þór ágætlega sem og sívax­
andi óánægju hans með hlutskipti
sitt. Í honum skín mennskan bet­
ur í gegn, hið barnslega frumsjálf
sem vill, en þó hlýðir hann eins og
hundskammaður krakki þegar til
kastanna kemur.
Nell er ekki stórt hlutverk, að­
eins ein sena og svo kúrði Harpa
Arnardóttir hljóðlát ofan í tunnu í
þann eina og hálfa tíma sem hún
var ekki á sviði. Ekki er annað hægt
en að dást að svoleiðis elju en þess
utan skilaði hún kraftmikilli Nell
og eftirminnilegri. Ég fékk á til­
finninguna að með þessu hefðum
við verið svipt mögulega áhuga­
verðustu persónunni, og ef til vill
skilar sú dýpt sem aldrei er á róið
sér beint til áhorfandans, sem vill
vita meira en fær það ekki.
Ég fékk einnig á tilfinninguna að
hjónaband hennar og Nagg hefði
kannski einhvern tíma í fyrndinni
jafnvel verið svolítið fallegt þótt
það hafi endað í fjarbúð þeirra
hvort í sinni olíutunnu, þótt fjöl­
skyldudýnamík verksins sé raun­
ar öll hin ógeðfelldasta. Í verkinu
liggur allt í fortíðinni; allt er liðið
og núið er kyrrstaðan ein. Við sjá­
um því til að mynda ekki ofbeldið
í sýningunni þótt við skynjum af­
leiðingar þess framan í persónun­
um og í hegðun þeirra. Þau hafa
svo marga djöfla í eftirdragi að þau
fá sig hvergi hrært.
Stefán Jónsson fór með hlutverk
Nagg og var sannfærandi að mér
fannst sem maður sem búið hefur
í tunnu um nokkurt skeið, ekki síð­
ur en Harpa í sínu hlutverki. Mér
fannst honum takast best upp við
að skila okkur margræðum karakt­
er; hann skiptir nánast um ham í
hvert sinn sem hann birtist og bæt­
ir við sig nýju merkingarlagi. Við
vitum nákvæmlega hver Hamm
er alveg frá upphafi en Nagg leyf­
ir okkur aldrei að skilja sig til fulln­
ustu. Það þótti mér vel gert.
Kannar mörk mennskunnar
Ég er ekki kunnugur þýðingu
Árna Ibsen á Endatafli en mér
þótti textinn góður og flæða vel,
sem von var úr þeirri áttinni, en
endurskoðun þýðingarinnar var í
höndum Sigurðar Pálssonar sem
einnig er dramatúrg sýningarinn­
ar. Ég var fjarska ánægður með
dystópíska búningahönnun Þór­
unnar Maríu Jónsdóttur. Hún
minnti mig sumpart á Mad Max og
jafnvel á Waterworld og alveg ljóst
er frá upphafi hver er kóngurinn
í þessu endatafli. Loks vil ég geta
förðunar, sem ég er ekki vanur að
taka sérstaklega eftir, en hér þótti
mér hafa vel til tekist hjá Kristínu
Thors og einkum hvernig hungrið
og eymdin var dregin fram í andlit­
um Nell og Nagg. Ekki veit ég hvort
það var missýn mín en mér sýndist
augu Clov jafnan blóðhlaupin og
velti fyrir mér hvort Þór hafi sett
upp rauðar linsur fyrir hlutverk­
ið, eða laumað laukbita undir
neðri augnlokin. Hvort sem það
var missýn rýnis, meðvitað stíl­
bragð Kristínar Thors eða magn­
aðar augnkúnstir Þórs Tulinius,
þá kom það í öllu falli vel út þaðan
sem ég sat.
Hvernig sýning er þá Enda­
tafl? Ég myndi segja að hún sé afar
merkileg sýning og ekki vegna þess
að hún er fyrir löngu orðin klass­
ískt leikhúsverk (það er jú lítið
mál að eyðileggja helstu meist­
arastykki leikhússögunnar eins
og dæmin sanna). Hún er merki­
leg vegna þess að Endatafl kann­
ar mörk mennskunnar. Þegar búið
er að berja úr okkur allan lífsvilja,
baráttuvilja, alla von og alla með­
aumkun með náunganum, hvað er
þá eftir, hvað heldur í okkur lífinu?
Berstrípuð af flestum sérmannleg­
um eiginleikum er ekki einu sinni
frumeðli eftir, og persónur verks­
ins eru einfaldlega of uppgefnar
og aðframkomnar til að leggjast
niður og deyja, nema ef vera skyldi
að þrjóska þeirra og beiskja hvers
í annars garð sé það sem knýi þær
til að tóra þetta linnulausa enda­
tafl, þennan forgarð Helvítis sem
tilvist þeirra er orðin.
Endatafl talar til okkar á öðru
plani en við erum allajafna vön
og þar í liggur mikilvægi sýningar­
innar nú ekki síður en þegar hún
var frumsýnd fyrir tæpum fimmtíu
árum. Vonandi kennir hún okk­
ur líka að horfast í augu við lífið
og læra að meta það á þess eigin
forsendum. Ef forsendurnar eru
sjálfhverfar þá hverfa þær líka með
sjálfinu. Það er sá veruleiki sem
okkur er sýndur í Endatafli. Og
það er bara býsna erfitt að horfast í
augu við hann. n
Arngrímur Vídalín
ritstjorn@dv.is
Leikhús
Endatafl
Höfundur: Samuel Beckett Þýðing: Árni
Ibsen Leikstjórn og sviðsmynd: Kristín Jó-
hannesdóttir Lýsing: Halldór Örn Óskarsson
Förðun: Kristín Thors Dramatúrg: Sigurður
Pálsson Búningar: Þórunn María Jónsdóttir
Leikarar: Þorsteinn Bachmann, Þór
Tulinius, Harpa Arnardóttir og Stefán
Jónsson.
Sýnt í Tjarnarbíói
Eitt er peð og einn er kóngur Þorsteinn Bachmann er gjörsamlega óþolandi en Þór
Tulinius hlýtur meiri samúð áhorfandans, að mati ganrýnanda DV.
Á botni mann-
legrar tilveru
n um endatafl eftir Samuel beckett n tekist á við mennskuna í klassísku leikhúsverki