Norðurslóð - 14.12.1984, Qupperneq 11

„Komir þú á Grænlandsgrund“
Með náttúru manns, sels og fíigls
Björn Þorleifsson:
Hafa menn hugleitt, hvaða fólk er næstu grannar okkar íslendinga?
Ætli það séu ekki Suðaustur-Grænlendingar þ.e.a.s. íbúar Angmassa-
liksýslu á hinni ísilokuðu, gróðursnauðu austurströnd Grænlands, sem
snýr að íslandi.
Sveitungi okkar, Björn Þorleifsson skólastjóri á Húsabakka var
leiðsögumaður á vegum Flugleiða í Grænlandsfluginu á síðastliðnu
sumri. Þá kom hann margsinnis til Angmassalik ogbyggðarínnarþarí
kring og kynntist landi, fólki og sögu þar um slóðir.
Þar komst hann líka í kynni við þær hræðilegu kynjaverur, sem hann
m.a. greinir frá í meðfylgjandi frásögn og myndir eru birtar af hér á
síðunni.
Á máli Grænlendinga heitir
austurströnd lands þeirra Tunu.
Það þýðir bakhliðin. Nafngiftin
gefur til kynna hver staða
austurstrandarinnar er og hefur
verið í grænlensku þjóðlífi. Þar
hafa verið hálfgerðar huldu-
strandir, girtar ís og huldar
þoku. Grænlendingar á vestur-
ströndinni höfðu fyrr á öldum
aðeins pata af því að þar byggi
fólk, en í sögnum meðal fólk-
sins var talað um íbúa bak-
hliðarinnar sem hræðilegar
mannætur og galdramenn.
Þegar trúboðinn Hans Edge
kom til Grænlandsárið 1751 var
hann að leita að fólki af
norrænum stofni. Sú leit bar
engan árangur. Hann vissi frá
kynnum sínum af norrænum
sögum að til hafði verið Vestri-
byggð og Eystribyggð. Beint lá
við að álykta að Eystribyggð
hefði verið á austurströndinni
og reyndi hann því að sigla fyrir
suðurodda Grænlands. Varð
hann að snúa við vegna íss.
Þrjátíu árum síðar fór kaup-
maður að nafni Peder Olsen
Walloe fyrir oddann og hitti
Austur Grænlendinga. Hans
heimsókn var stutt og fletti
engri hulu af leyndardómum
Tunu. Árið 1829 fór danskur
sjóliðsforingi um Austur Græn-
land og kortlagði 550 kílómetra
af strandlengjunni. Hann komst
í kynni við íbúana, en var ekki
sérstaklega að kanna menningu
þeirra eða lifnaðarhætti.
Honum sagðist svo frá, að sér
virtist margt frábrugðið í siðum
fólks þarna, miðað við það sem
Túpílakk.
gengi og gerðist meðal vestur-
strandarbúa.
Það var ekki fyrr en árið 1884
að sérstakur leiðangur var
gerður til að kanna kjör og siði
Austurgrænlendinga. Höfuðs-
maður í danska sjóhernum að
nafni Gustav Holm hélt frá
Qaqortoq ( Julianeháb) ásamt
fleiri dönskum vísindamönn-
um. Hann hafði innfædda
aðstoðarmenn og ferðaðist á
grænlenskum konubátum,
umiak. Slíkir bátar vorugerðirá
svipaðan hátt og litli bróðir
þeirra kaiakinn. Yfir létta tré-
grind var strengt selskinn og
saumar þéttir með feiti. Bátar
þessir gátu borið hóp manna,
misjafnlega eftir stærð, en voru
mjög hentugir til siglinga í ís og
meðfram ströndum. Þar sem
þeir voru léttir var hægt að bera
þá yfir ísspangir, eyjarogannes.
Kæmi gat á þá við árekstur við
ísjaka, var fljótlegt að sauma
bót á þá.
Á Ángmassalik-eyjunni hitti
Gustav Holm fyrstu Austur-
Grænlendingana. Tungutak
þeirra reyndist nokkuð frá-
brugðið vesturgrænlenskunni,
en þó ekki óskiljanlegt. Fjöldi
fólksins var ekki mikill. Á öllu
Angmassalik-svæðinu taldist
Holm til að byggju 413 manns.
Hann komst að raun um að fólki
þar hafði farið ört fækkandi á
undanförnum árum. Fyrir því
voru ýmsar ástæður. Veðurfar
var mjög kalt á þessum tíma.
(Við vitum að það var kalt á
Islandi á þessum árum) Svo
virtist sem hæfni fólksins til að
bjarga sér hefði minnkað og því
tækist ekki að gera sér þau
áhöld, sem það þurfti á að
halda. Mjög algengt var að
menn dræpu hvorn annan fyrir
litlar sakir og sjálfsvíg voru
mjög tíð. Margir virtust einfald-
lega gefast upp í lífsbaráttunni
og eins var öldruðu fólki og illa
sjálfbjarga bent á að best væri
fyrir það að koma sér sjálft fyrir
ætternisstapann.
Gustav Holm og menn hans
dvöldu meðal Austur-Græn-
lendinga yfir veturinn og skráðu
hjá sér þjóðsögur, rannsökuðu
mállýsku fólksins, skoðuðu
verkfæri þess og muni, tóku
myndir og teiknuðu. Þeim
fannst margt athyglisvert, m.a.
hve listfengi var mikið og
almennt. Voru verkfæri og
munir gjarnan skreytt með
útskurði. Sumt hafði aðeins
skreytingargildi, en annað var
tengt trú eða jafnvel einhverju
kukli. Það kom semsé í ljós, að á
þessum slóðum höfðu búið
galdramenn og bjuggu kannski
enn. Þeir sem mest kunnu fyrir
sér í galdri áttu það til að magna
sendingar á óvini sína, rétt eins
og stéttarbræður þeirra á Islandi
gerðu. Vitanlega áttu þeir sínar
töfraformúlur, sem enginn gat
sagt frá, en fólk vissi í höfuð-
atriðum hvað þeir höfðu gert.
Til dæmis höfðu þeir notað
uppvakninga. Þá þurftu þeir að
hafa lík, og sjálfsagt hefur verið
best að hafa það volgt. Áður en
það var vakið upp, var gjarnan
komið fyrir á því ýmsum auka-
búnaði. E.t.v. var skeytt sels-
haus eða selshreifum einhvers
staðar á skrokkinn. Þá var
gjarnan bætt rjúpufjöðrum við.
Með þessu var uppvakningnum
ætlað að hafa náttúru manns,
sels og fugll og geta ferðast á
láði, legi og í lofti. *Sbr. sumar
frásagnir af tilurð Þorgeirsbola.
Yfir þessum samsetningi var svo
galdurinn þulinn og skipaði
galdramaðurinn uppvakningn-
um að fara og verða Tupilak og
gera fjendum sínum mein. En
fyrir kom að andstæðingurinn
kunni líka eitthvað fyrir sér og
gat endursent gripinn. Þá
þvældist Tupilakkinn um uns
kraftur hans dofnaði.
Leiðangursmönnum Gustavs
Holm þótti þessar galdrasögur
nokkuð merkilegar og höfðu
mikinn áhuga að fá nánari
lýsingu á útliti Tupilakkanna.
Það var hins vegar erfiðleikum
bundið. Þeir voru margvíslegir
og útlit þeirra órætt. Holm og
menn hans komu með blað og
blýant og óskuðu eftir að
einhver teiknaði mynd af einum
svona Tupilak. Það var heldur
ekki gerandi. Enginn kunni að
teikna. En þar sem leiðangurs-
mönnum var kunnugt um
hagleik Angmassalikmanna,
datt þeim i hug að afhenda þeim
búrhvalstönn og hníf og óska
eftir útskorinni mynd af Tupi-
lak. Það þótti heimamönnum
Annar Túpílakk.
aðgengilegri kostur og urðu við
þeirri bón.
Tíu árum eftir að Gustav
Holm kom til Angmassalik, var
stofnuð verslunar og trúboðs-
stöð þar. Þá hafði fólkinu enn
fækkað og var talið að Austur-
Grænlendingar hefðu átt á
hættu að deyja út ef Danir hafðu
ekki komið tilhjálpar. Breyting-
arnar hafa orðið örar á austur-
grænlenska þjóðfélaginu. Á 90
árum hafa þeir stokkið út úr
steinöldinni inn í þotu- og geim-
ferðaöldina. Á sumrin flæða yfir
þá ferðamenn úr öllum heims-
hornum. Bandarísk ratsjárstöð
vakir yfir þeim á Kulusukeyju.
Þeir búa við flest þau þægindi
hinnar svokölluðu siðmenning-
ar, sem hægt er að hugsa sér. En
sem betur fer eru ekki öll tengsl
við fortíðina rofin. Enn má sjá
menn á kajak á Angmassalik-
firðinum að sumri til. Enn fara
veiðimenn á hundasleðum yfir
ísi lagða firði. Og enn eru til
góðir handverksmenn, sem geta
skorið í bein eða tönn myndir af
uppvakningunum hræðilegu,
Tupílökkunum.
Björn Þorleifsson.
Frá Kúlusúk, Austur-Grænland.
Skrifstofustjóri
Kaupfélag Eyfirðinga á Dalvík óskar eftir að
ráða skrifstofustjóra.
Um er að ræða ábyrgðarmikið starf og koma
aðeins til greina umsækjendur með mikla
reynslu á sviði skrifstofustarfa.
Þeir sem áhuga hafa á starfinu eru vinsam-
lega beðnir að hafa samband við starfs-
mannastjóra KEA, Hafnarstræti 91, Akur-
eyri, eða útibússtjóra Kaupfélagsins á
Dalvík.
Kaupfélag Eyfirðinga.
Frá Bæjarskrifstofunni
Dalvík:
Skrifstofan verður lokuð á aðfangadag, mánu-
daginn 24. desember.
Fimmtudaginn 27. des. og föstudaginn 28. des.
verður opið eins og vanalega kl. 9.15-12.00 og
13.00-16.00. Á gamlársdag mánudaginn 31. des.
verður opið kl. 9.15-12.00.
Gjaldendum er bent á að öll álögð gjöld 1984
falla i eindaga 31. des. og eftir lokun þann dag
verða reiknaðir dráttarvextir á öll gjöld.
Bæjarritarinn Dalvík.
Flugeldar - Flugeldar
Kiwanisklúbburinn Hrólfur selur flugelda
eins og undanfarin ár í skúr við Hafnargötu
gegnt Kaupfélaginu dagana 27. til 31. des.
Allur ágóði af sölunni rennur í söfnunina
BRAUÐ HANDA HUNGRUÐUM HEIMI.
Styðjið brýnt málefni. - Kaupið flugelda.
Kiwanisklúbburinn.
NORÐURSLÓÐ - 11