Álit: tímarit löggiltra endurskoðenda - 01.01.1994, Blaðsíða 6

bannað. Til að markaðurinn skili sínu, þurfa reglur
um hinar margvíslegu stofnanir að vera skýrar og
þannig úr garði gerðar að réttindi og ábyrgð fari
saman. Ur þeim efniviði er viðskiptasiðferði mótað.
Oft er á það bent, að sömu einstaklingar eiga oft
hlut að margendurteknum gjaldþrotum mismunandi
hlutafélaga. Endurtekin gjaldþrot hlutafélaga í eigu
eða umsjá sömu einstaklinga leiðir hugann að því,
hvemig unnt sé við slíkar aðstæður stofna til nýrra
skulda við lánastofnanir og viðskiptamenn í nafni
nýrra félaga. Einhvers staðar skorti á ábyrgð, - ein-
hvers staðar sé viðskiptasiðferði ekki sem skyldi.
Ábyrgð lánastofnana
Bankar og aðrar lánastofnanir hafa ríkari ábyrgð
en flestir aðrir að því er varðar markaðslegt eftirlit
með viðskiptavinum. Þeir hafa betri aðstöðu en
flestir til að fylgjast með áætlunum, uppgjörum og
niðurstöðum í rekstri þeirra fyrirtækja sem þeir hafa
viðskipti við. Augljóst er, að almennir viðskipta-
menn taka mið af afstöðu bankanna, því þeir hafa
almennt ekki möguleika á að skoða rekstur skuldu-
nautanna svo út í hörgul. Það vekur því spurningar
um ábyrgð stjómenda banka, þegar lánað er til fyrir-
tækja, sem ekki fullnægja grundvallarskilyrðum um
skipulag rekstrar, áætlanir og eftirlit. Spurningin
verður einkar knýjandi þegar fyrirgreiðsla banka
verður til þess að koma í gang eða viðhalda óheil-
brigðri samkeppni við starfandi fyrirtæki. Fjárhags-
legar afleiðingar þessa geta verið skelfilegar og
raunar spurning, hvort ekki hefði þurft að láta reyna
á bótaábyrgð fjármálastofnana í slíkum tilvikum.
Þá hefur færst í vöxt, að bankar og fjármálastofn-
anir taki yfir rekstur fyrirtækja, sem verið hafa þar í
viðskiptum og komist í þrot. Þannig reka bankar og
sjóðir nú tleiri hótel, skipafélag, steypustöð, versl-
unarmiðstöð og a.m.k. ein skipasmíðastöð mun
væntanleg í safnið. Þá er ótalinn verulegur hluti í
fjölda fyrirtækja m.a. í sjávarútvegi og verktaka-
starfsemi. Þetta gerist þrátt fyrir ákvæði bankalaga,
sem takmarka mjög heimildir bankanna til að
stunda óskyldan atvinnurekstur og binda það við
ráðstafanir til að firra tjóni.
Augljóst er, að hættan á misneytingu og mismun-
un fer vaxandi eftir því, sem þessi þáttur í starfsemi
bankanna verður viðameiri. Það hlýtur t.d. að orka
mjög tvímælis, þegar skuldum eins fyrirtækis er
breytt í hlutafé eða afskrifaðar meðan gengið er að
öðrum fyrirtækjum og skuldir innheimtar með öll-
um tiltækum ráðum. Þá kemur líka til sú sérkenni-
lega aðstaða að bankarnir heyja harða samkeppni
við viðskiptavini sína með því að reka áfram fyrir-
tæki, sem þeir hafa tekið yfir. Þessi staða verður
a.m.k. sérstök frá sjónarmiði fyrirtækja sem afhent
hafa fjármálastofnun viðskiptaáætlanir en þurfa síð-
an að þola harða samkeppni frá hendi dótturfyrir-
tækja sömu stofnunar. Sú aðstaða er í besta falli um-
deilanleg, - í versta falli löglaus. Þá er eins gott að
Kínamúrarnir milli einstakra deilda í viðkomandi
stofnun séu traustir, því viðlíka áðstæður bjóða ann-
ars hættunni heim. Þannig er ugglaust freistandi að
beina því til viðskiptamanna að versla fremur við
dótturfyrirtækin en viðskiptavinina, og það þótt ekki
sé gengið svo langt að gera slfkt að skilyrði fyrir
lánafyrirgreiðslu. Orðrómur um slík tilvik vísar
vafalaust til einsdæma.
Það er þannig margt að varast þegar gengið er á
ystu brún þess, sem lög og viðteknar leikreglur
leyfa. Vandi bankanna er tvímælalaust mikill við að
greina milli eðlilegrar viðleitni til að takmarka tjón
sitt og réttmætra hagsmuna viðskiptavina af því, að
bankinn velji aðra leið. Ráðstöfun á eignum þrota-
búa, sem lánastofnanir sitja uppi með eru dæmi af
þeim meið. Það kunna að vera skýrir skammtíma-
hagsmunir banka að selja aftur eignir fyrirtækis sem
komist hefur í þrot og það þótt söluverð sé lágt. Þótt
gjaldþrotið kunni að vera afleiðing harðrar sam-
keppni á ofsetnum markaði, þar sem öll fyrirtækin
hafi lapið dauðan úr skel, þá kann bankinn samt að
sjá hagsmuni sína í því, að sömu aðilar hefji sama
rekstur á ný. Þeir koma þá endurnærðir, lausir und-
an skuldunum og tilbúnir slaginn á ný oft með sér-
stökum stuðningi hlutaðeigandi sveitarfélags. Og þá
mega nú samkeppnisaðilamir vara sig. Það eru eng-
ar reglur sem banna þetta, en mörgum finnst þessu
lík atburðarás a.m.k. á mörkum þess sem getur talist
siðlegt í viðskiptum.
Ábyrgð stjórnvalda
Það er löggjafarvalds og stjómvalda að sjá at-
vinnulífinu fyrir reglum og stofnunum, sem stuðla
að öryggi í viðskiptum og verja minnihluta gegn of-
ríki. Mikilvægust eru lög um félagaform og þar
skipta hlutafélagalögin mestu máli. Ábyrgð eigenda
takmarkast almennt við hlutaféð, þannig að vemd
viðskiptamanna af skakkaföllum felst í margvísleg-
um reglum sem þessi félög lúta. Hins vegar sýnist
margt benda til þess, að þetta regluverk sé ekki
lengur ásættanleg trygging fyrir þolanlegu öryggi í
viðskiptum.
Upplýsingar eru lykilorð fyrir öryggi í viðskipt-
um. Þar er í fyrsta lagi vísað til þess, hvaða mögu-
leika kröfuhafar og kaupanautar eiga á að kynna sér
fjárhagsstöðu fyrirtækja með takmarkaða ábyrgð.
I upphafi ræðst fjárhagsstaða fyrirtækis af hlutafé
6