Dagblaðið Vísir - DV - 01.03.2016, Blaðsíða 24

16 Menning Vikublað 1.–3. mars 2016
Í hjarta myrkursins
Í
rúm sjötíu ár frá lokum seinni
heimsstyrjaldarinnar hefur virst
ómögulegt að tala um illsku
nema með því að vísa til baka til
stríðshörmunganna. En eftir því
sem að nasismi, Hitler og útrým­
ingarbúðir hafa smám saman orðið
að tómum táknum sem allir geta
gripið til að berja á andstæðingum
sínum hafa sjónarmið útilokunar og
afmennskunar aftur orðið áberandi
og jafnvel ráðandi í umræðu vest­
rænna stjórnmála.
Ungverska Óskarsverðlauna­
myndin Sonur Sáls (u. Saul Fia),
frumraun leikstjórans László Nemes,
virðist í fyrstu vera enn ein útjöskuð
og tilgangslaus helfararklisjan, en
reynist ekki aðeins margslungin og
mikilvæg saga heldur sögð á nýstár­
legan og frumlegan hátt sem styður
fullkomlega við frásögnina.
Dauði og upprisa
Við erum stödd í Auschwitz í október
1944. Það er verið að myrða fólk á
verksmiðjuskala. Hópar gyðinga,
svokallaðir Sonderkommandos,
fresta eigin dauða með því að vinna
baki brotnu við framkvæmdina. Þeir
smala fólki inn í gasklefana, þrífa
ummerkin og henda eigum fórnar­
lambanna, ferja „stykkin“ í lík­
brennsluofna og moka öskunni út
í vatn – allt í kapp við klukkuna og
undir öskrandi harðri hendi yfir­
manna skör ofar í dauðakeðjunni.
Í miðju þessarar þaulskipulögðu
geðveiki lifir einn ungur drengur af
eiturgufurnar með herkjum, en er
umsvifalaust handkæfður og tekinn
inn á læknastofuna þar sem hann
skal notaður til krufningar. Einn
gyðinganna sem starfa í búðunum,
Ungverjinn Sál, fylgist agndofa með:
„þetta er sonur minn!“ hugsar hann.
Í kjölfarið hefst mikið laumuspil
og barátta fyrir því að bjarga líkinu
og veita drengnum sómasam­
lega gyðinglega greftrun. Þetta er
nánast ómögulegt verkefni á stað
þar sem mannslíf er einskis virði og
jarðneskar leifar enn verðlausari.
Það flækir málið svo enn frekar að
undirbúningur uppreisnar er í full­
um gangi. Lítill hópur Sonderkomm-
andos ætlar að sýna umheiminum
óhugnaðinn með ljósmyndavél sem
var smyglað inn í búðirnar, þá hafa
þeir orðið sér úti um sprengiefni og
skal það notað til að stöðva tannhjól
morðverksmiðjunnar. Öllu þessu
stefnir Sál í hættu með tilraun sinni
til þess að greftra drenginn.
Allan tímann í mynd
Fókus myndarinnar er, mjög bókstaf­
lega, á þennan eina ungverska gyðing,
Saul Ausländer. Myndavélin snýr
alltaf og aðeins að aðalpersónunni.
Þröngur ramminn fangar hvert ein­
asta augnaráð og svipbrigði hans (eða
öllu heldur svipbrigðaleysi) en aðrar
persónur birtast og hverfa, og útrým­
ingarbúðirnar sjálfar eru aðeins í bak­
sýn – martraðakennt leiksvið.
Kvikmyndatakan kveikir þá til­
finningu að hér geti hver maður að­
eins reynt að bjarga sjálfum sér. Það
er ómögulegt að mynda langvar­
andi tilfinningasambönd í þessum
óeðlilegu, ógnvænlegu og ómann­
eskjulegu aðstæðum þar sem
einstaklingurinn er fullkomlega af­
mennskaður, þar sem líkami mann­
veru er aðeins stykki sem þarf að
ferja frá A til B.
Sál birtist okkur eins og lifandi
dauður, svipbrigðalaus í eigin heimi.
Við höfum enga yfirsýn heldur fylgj­
umst með honum færast um völ­
undarhús búðanna, ákvarðanir hans
eru okkur illskiljanlegar. Þessi rörsýn
gerir það að verkum að maður verður
ringlaður og þarf að sleppa voninni
um yfirsýn eða heildarmynd. Sjálfur
skilur Sál lítið í umhverfi sínu, talar
ekki þýsku né jiddísku sem eru ríkj­
andi tungumál í búðunum. Hljóð­
heimurinn ýtir undir ringulreiðina í
huganum: nánast engin tónlist, bara
stöðugar skipanir, óðagot og hljóð úr
vítisvélinni: skrímslinu Auschwitz.
Mennska og afmennskun
Myndin flýr langt frá Hollywood­
legri tvíhyggju góðs og ills. Fanga­
verðir úr röðum nasista birtast varla
nema sem ógnandi raddir og byssu­
kúlur. Það eru gyðingar sem skipa
gyðingum að drepa gyðinga. Yfir­
menn, undirmenn, viðföng – en öll
þolendur. Hin óskiljanlega illska felst
fyrst og fremst í strúktúrnum sem
hefur verið skapaður, byggingum
sem hafa verið hannaðar og vinnu­
skipulagi sem hefur verið mótað til
þess að svipta hóp fólks mennsk­
unni og slátra því. Innan slíks kerfis
er erfitt að skilgreina gott og illt.
Þrátt fyrir að búðirnar séu
skipulagðar í þéttu neti valdboðs og
ofbeldis sem virðist ómögulegt að
berjast gegn eru alltaf gloppur í taki
valdsins. Verðmæti sem er stolið úr
klæðum hinna myrtu gengur sölum
og kaupum. Þessi verðmæti er hægt
að nýta til að beygja reglurnar – og að
lokum til að gera uppreisn.
Sál stendur á vissan hátt í vegi fyr­
ir uppreisninni með þrjósku sinni til
að grafa drenginn og finna rabbína
sem getur sungið yfir honum. Sá
sem horfir á söguþráðinn abstrakt
og með yfirsýn sögunnar getur sagt
þetta vera óskynsamlegt. „Þú fórnar
þeim lifandi fyrir þá dauðu,“ segir
vinur Sáls, sem efast í þokkabót um
að drengurinn sé raunverulega son­
ur hans – og sáir þannig efasemda­
fræi í huga áhorfandans. Er Sál ekki
bara búinn að missa vitið?
En hvort sem blóðtengslin eru
blekking eða sönn finnur Sál sinn
persónulega tilgang og trú í drengn­
um, eina haldreipið í miðri óskiljan­
legri geðveiki. Drengurinn drepst
ekki í andlitslausum fjöldanum
heldur verður einstaklingseðli hans
ljóst þegar hann kemur lifandi úr
klefanum. Sál gerir sér grein fyrir að
mennsku þessa drengs sé ekki hægt
að hunsa. Greftrunin verður þannig
tákn um mennskuna, því er maður­
inn ekki eina lífveran sem greftrar
hina látnu og er greftrunin ekki
endan legt tákn um að hver mann­
vera sé einstök og óútskiptanleg?
Orban og Útlendingur
Myndin talar sterkt inn í ungverskt
samhengi, jafnt sögulega sem og
í dag. Yfirvöld hafa illa tekist á við
samsekt sína í fjöldamorðum seinni
heimsstyrjaldarinnar, en þau sendu
400 þúsund Ungverja til Auschwitz.
Búðirnar eru því stærsti grafreitur
þjóðarinnar.
Og hin óuppgerða saga verður
vafalaust aftur vígvöllur, því að stöð­
ugt eykst fylgi þjóðernissinnanna í
Jobbik, og forsætisráðherrann Victor
Orban beitir fyrir sig útlendingaótta
og ­andúð til að réttlæta sífellt grófari
einræðistilburði.
Enn á ný rís upp andúð og ótti við
utanaðkomandi í landinu, andúð
og ótti sem leiðir óhjákvæmilega til
smættunar og afmennskunar á stór­
um hópi fólks. Nú eru það ekki að­
eins gyðingar heldur flóttamenn og
innflytjendur – það er varla tilviljun
að eftirnafn Sáls er Ausländer, eða
Útlendingur. n
Kristján Guðjónsson
kristjan@dv.is
Kvikmyndir
Saul Fia / Sonur Sáls
Leikstjórn: László Nemes
Handrit: László Nemes, Clara Royer
Aðalleikarar: Géza Röhrig, Levente Molnár,
Urs Rechn
Sýnd í Bíó Paradís
„Þú fórnar þeim
lifandi fyrir þá
dauðu,“ segir vinur Sáls,
sem efast í þokkabót um
að drengurinn sé raun-
verulega sonur hans.
Mennskan í myrkrinu
Sonur Sáls fjallar um
örvæntingarfulla tilraun
fanga í Auschwitz til að
veita ungum dreng sóma-
samlega greftrun.
Funahöfði 1 | 110 Reykjavík | Sími 567 4840 | www.bilo.is | bilo@bilo.is
Komdu í BÍLÓ!
BMW 520D XDRIVE F10
nýskr. 04/2014, ekinn 31 Þ.km, dísel, sjálfskiptur,
lúxuspakki. TILBOÐSVERÐ AÐEINS 7.990.000 kr.
Raðnr.254156
BMW 520D XDRIVE M-PACK F10
nýskr. 04/2015, ekinn 5 Þ.km, dísel, sjálfskiptur.
TILBOÐSVERÐ AÐEINS 8.750.000 kr.
Raðnr.254416
M.BENZ E 200CDI T BLUETEC AVANTGARDE
nýskr. 11/2014, ekinn 28 Þ.km, dísel, sjálfskiptur
7 gíra. TILBOÐSVERÐ AÐEINS 6.990.000 kr.
Raðnr.254418
M.BENZ C 220 BLUETEC AVANTGARDE
nýskr.10/2014, ekinn 9 Þ.km, dísel, sjálfskiptur 7 gíra,
mjög vel búinn!
TILBOÐSVERÐ AÐEINS 6.990.000 kr. Raðnr.254705
TIL
BO
Ð
TIL
BO
Ð
TIL
BO
Ð
TIL
BO
Ð
TIL
BO
Ð
M.BENZ E 200CDI T BLUETEC AVANTGARDE
nýskr. 11/2014, ekinn 25 Þ.km, dísel, sjálfskiptur
7 gíra. TILBOÐSVERÐ AÐEINS 6.990.000 kr.
Raðnr.254758
Þú finnur bílinn á bilo.is Auglýstir bílar eru á staðnum Skráðu bílinn á bilo.is