Morgunblaðið - 22.03.2017, Blaðsíða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 22. MARS 2017
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
Franskirhægrimennþóttust
sumir hafa himin
höndum tekið þeg-
ar Francois Fillon var útnefnd-
ur sem forsetaefni þeirra fyrr á
þessu ári. Fillon, sem áður
gegndi starfi forsætisráðherra
Frakklands, þótti nefnilega
vera hægrisinnaðasti frambjóð-
andinn sem Repúblikanaflokk-
urinn franski gat boðið upp á og
þar með líklegastur til þess að
geta haldið velli gegn ásókn
Þjóðfylkingar Marine Le Pen í
fylgi þeirra. Þá bentu kannanir
til þess að Fillon væri langsig-
urstranglegastur allra þegar í
seinni umferð forsetakosning-
anna væri komið.
En margt getur hent á langri
vegferð í kosningabaráttu og
þegar ásakanir komu fram um
að Fillon hefði ráðið fjölskyldu-
meðlimi sína í fölsk störf, fór
fljótt að halla undan fæti hjá
frambjóðandanum. Glæpurinn
var þó ekki frændhyglin í ráðn-
ingum, heldur virtist sem eig-
inkona Fillons og börn hefðu
ekki innt neina vinnu af hendi
fyrir þau laun sem þeim voru
greidd. Í síðustu viku fór málið
svo upp á nýtt stig þegar til-
kynnt var að formleg rannsókn
væri hafin á Fillon og launa-
málum fjölskyldu hans.
Það hefur því verulega syrt í
álinn fyrir Fillon, ekki síst þar
sem hann sagði sjálfur við upp-
haf þessa máls að enginn ætti
að vera frambjóðandi sem búið
væri að hefja formlega rann-
sókn á. Fillon sýnir
þó ekkert farar-
snið á sér. Í ljósi
þess að bæði Le
Pen og Emmanuel
Macron, sem nú þykir líkleg-
astur til þess að vinna kosning-
arnar, hafa glímt við lagaleg
vandræði í þessari kosninga-
baráttu, þarf hann þess
kannski ekki.
Skoðanakannanir sýna
nefnilega að þrátt fyrir allt
myndi duga Fillon að komast í
aðra umferð kosninganna gegn
Le Pen. Andstæðingar hennar
myndu þá sameinast gegn Le
Pen og kjósa Fillon, þrátt fyrir
ásakanirnar. Macron og Fillon
eru því í raun að berjast um
annað sætið í fyrri umferðinni.
Gallinn fyrir Fillon er sá að
hann er óravegu frá því að ná
inn í aðra umferð, um sex pró-
sentustigum frá Macron.
Kappræður helstu frambjóð-
enda, sem sjónvarpað var á
mánudagskvöldið, breyttu litlu
þar um. Enginn telst ótvíræður
sigurvegari þeirra. Fyrir Fil-
lon voru þær þó kærkomið
tækifæri til þess að ræða eitt-
hvað annað en vandamál sín.
Þau eru hins vegar ekki á
förum og sú málsvörn Fillons
að hér sé eingöngu um norna-
veiðar fjölmiðla að ræða virðist
hafa haft lítil áhrif á kjósendur.
Í ljósi þess að nú er rétt rúm-
lega mánuður til stefnu áður en
Frakkar kjósa má gera ráð fyr-
ir að tækifærum Fillons til þess
að rétta úr kútnum fari ört
fækkandi.
Fillon á við ramman
reip að draga}Barist um annað sæti
Greint var fráþví í Morgun-
blaðinu í gær að
nemendur í grunn-
skóla einum í
Hafnarfirði væru
farnir að tjá sig á
ensku sín á milli í frímínútum.
Kennarinn sem sagði frá þessu
tók að vísu fram að þetta væri
ekki algilt, en ætti þó við um
nokkra hópa í skólanum á öll-
um aldri, ekki bara þeirra sem
eru á táningsárum.
Það sem einkum vakti at-
hygli kennarans var að ekki
var um að ræða stöku ensku-
slettu hér og þar, líkt og vænta
mætti, heldur væri þarna um
heilu og hálfu samtölin að ræða
á ensku. Sagði kennarinn að
hann hefði heyrt af því að þessi
þróun ætti sér stað í fleiri skól-
um en þeim sem hann kennir í.
Umfjöllun Morgunblaðsins í
dag rennir því miður stoðum
undir þessa frásögn.
Aukin tungumálakunnátta
er vissulega af hinu góða en
hún má ekki vera á kostnað
móðurmálsins. Erfitt er fyrir
fámennt málsvæði,
og jafnvel þau sem
stærri eru, að verj-
ast sterkum áhrif-
um enskunnar,
sem er alltumlykj-
andi í afþreyingar-
samfélagi okkar.
Vandinn kann einnig að
liggja í öðru. Í vel heppnaðri
herferð Mjólkursamsölunnar
var sungið að á íslensku mætti
alltaf finna svar. Engu að síður
var það reynsla blaðamanns
Morgunblaðsins að fólk í við-
skiptalífinu væri óspart við
enskuslettur, jafnvel svo mjög
að blaðamaður þurfi nánast að
þýða viðtal áður en hægt er að
bjóða lesendum upp á það.
Þeir sem eldri eru þurfa að
hafa í huga að það læra börnin
sem fyrir þeim er haft. Í því
felst meðal annars að gæta
þess að þau hafi aðgang að
nægu afþreyingarefni á ís-
lensku í bókum, blöðum, tölv-
um og sjónvarpi, en jafnframt
að þeir fullorðnu séu góð fyrir-
mynd í umgengni sinni við
tungumálið.
Á íslensku má alltaf
finna svar og
orða stórt og smátt
sem er og var}
Þjóðararfinum ógnað
Á
titilsíðu skáldsögunnar Musu eftir
Sigurð Guðmundsson, sem kom út
fyrir stuttu, er titillinn eðlilega
áberandi, en smærra neðan við
hann, með bláu letri, er orðið
Kvöld. Blái liturinn dregur orðið fram en felur
það í senn.
„A regnboga ero þrir litir. vatnz litr oc ælds
litr oc brennosteins loga litr,“ segir í Hauksbók
sem skrifuð var í upphafi fjórtándu aldar (í
Hauksbók eru litir regnbogans sagðir þrír og
eins í Gylfaginningu Snorra Sturlusonar: „Hon
er með þrim litum,“ segir Hár er hann lýsir Bif-
röst / regnboganum, en nefnir síðan aðeins einn
lit: „Þat er þú sér rautt í boganum er eldr brenn-
andi.“).
Út úr ritgerð Kirsten Wolf um bláan lit í forn-
norrænum sögum sem birtist í Scripta Islandica
2006 má meðal meðal annars lesa að til forna hafi liturinn
blár yfirleitt ekki þýtt blátt heldur „dökkt“, eða svo yfirleitt
notaður í lýsingum. Með tímanum varð blár smám saman
blár; fullgildur litur.
Í leiðbeiningum á vefsetri japönsku lögreglunnar má lesa
að grænt ljós í umferðarljósum þýði að óhætt sé að halda
leið sinni áfram, nema náttúrlega maður sé að lesa leiðbein-
ingarnar á japönsku: þar segir að viðkomandi ljós sé blátt.
Nú kann ég ekki japönsku sjálfur, en hef heimildir fyrir því
að ekki sé bara að neðsta ljósið á umferðarljósum sé „blátt“,
heldur má víst finna blá tún og bláa grænjaxla í Japan.
Skýringin á þessu er sú að þar til forna létu menn eitt orð
duga fyrir þessa liti tvo, þ.e. sama orðið, ao, náði
yfir grænt og blátt. Fyrir þúsund árum eða svo
varð til annað orð, midori, sem náði yfir græna
litinn, en þó ekki – það var í raun notað yfir
þann hluta bláa litaskalans sem var grænleitur.
Það var víst ekki fyrr en uppúr miðri tutt-
ugustu öldinni sem midori varð litur, grænt
varð til, ef svo má segja, með það í huga að það
að ekki sé til orð yfir eitthvað þýðir ekki að það
sé ekki til.
Mannsaugað getur greint 7,5 milljón litatóna,
eða réttara sagt, augað greinir þrjá liti: rautt,
grænt og blátt, og svo sér heilinn um rest. Fjög-
urhundruð árum eftir að Haukr Erlendsson rit-
aði Hauksbók sá Isaac Newton fimm liti í regn-
boganum, rauðan, gulan, grænan, bláan og
fjólubláan. Síðan bætti hann tveimur litum við,
appelsínugulum og indigo, enda vildi hann hafa
litina sjö til að ríma við (hljóma með) hinum díatóníska tón-
stiga alheimsins. (Í tímaritinu Bjarka fyrir 120 árum nefndi
Þorsteinn Erlingsson litinn fjóludökkblár er hann lýsti
regnboga og má vel koma í stað indigo í íslensku.).
Newton vildi appelsínugulan lit, en heitið á honum rataði
inn í ensku úr sanskrít: naranga varð að orange. Íslenska
heitið kemur úr annarri átt; úr þýsku í dönsku og þaðan í ís-
lensku um miðja nítjándu öldina; epli frá Kína. Liturinn var
til, nema hvað, en þá bara sem litbrigðið rauðgulur. Gleym-
um því nefnilega ekki að þó það sé ekki til orð yfir eitthvað
þýðir það ekki að það sé ekki til eins og áður sagði.
arnim@mbl.is
Árni
Matthíasson
Pistill
Gulur, rauður, blár og blár
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen
FRÉTTASKÝRING
Magnús Heimir Jónasson
mhj@mbl.is
Ríkisútvarpið sýndi á mánu-dag heimildarþátt breskaríkisútvarpsins Heimurán Downs-heilkennis (e.
A world without Down syndrome). Í
þættinum var nefnt að 100% ís-
lenskra kvenna eyða fóstri sem
greinist með þrístæðan 21. litning,
betur þekkt sem Downs-heilkenni.
Þórdís Ingadóttir, lögfræð-
ingur og formaður félags áhugafólks
um Downs-heilkenni, segir að fram-
kvæmdin hér heima segi mikið til
um tölfræðina.
„Við viljum auðvitað frjálst val,
en það eru stanslaus skilaboð sem
beinast gegn þessu, við höfum at-
hugasemdir við það, við teljum að
það sé hægt að bæta verkferla, bæta
fræðslu og annað,“ segir Þórdís og
gagnrýnir þær klínísku leiðbein-
ingar um meðgönguvernd sem land-
læknir gefur út um skimun.
Í doktorsritgerð Helgu Gott-
freðsdóttur, prófessors við ljós-
mæðradeild Háskóla Íslands, kemur
fram að 90% kvenna á höfuðborgar-
svæðinu fara í samþætt líkindamat
(11-14 vikna skimun) og 75-81%
kvenna á landsvísu. Þórdís segir að
mun færri konur fari í slíka skimun
erlendis. Hún nefnir að í Svíþjóð
fara um 50% kvenna í skimun, 30% í
Hollandi og í Noregi er skimun fyrir
Downs einvörðungu í boði fyrir kon-
ur 38 ára og eldri.
Klínískar leiðbeiningar
Í klínísku leiðbeiningunum um
meðgönguvernd heilbrigðra kvenna
frá Landlæknisembættinu kemur
fram að við fyrstu samskipti við
heilbrigðisstarfsmann (t.d. í síma-
viðtali, viðtali við ljósmóður, heim-
ilislækni eða fæðinga- og kvensjúk-
dómalækni) eigi að upplýsa um
áhættu og ávinning allra skimana
sem standa til boða á meðgöngu, þar
með talið skimun fyrir sköpulags-
göllum og Downs-heilkenni.
Í leiðbeiningunum kemur einn-
ig fram að við fyrstu komu í með-
gönguvernd eigi að bjóða upplýs-
ingar um skimun fyrir
Downs-heilkenni og öðrum litn-
ingafrávikum og einnig bjóða upp á
skimun. Það þarf að greiða sér-
staklega fyrir slíka skimun en hún
er ekki hluti af venjulegri með-
gönguvernd samkvæmt klínískum
leiðbeiningum meðgönguverndar og
þarf að gera grein fyrir því.
Valið alltaf til staðar
Jón Jóhannes Jónsson, yfir-
læknir erfða- og sameindalæknis-
fræðideildar á Landspítalanum, seg-
ir að kerfið sé byggt upp þannig að
skimun sé alltaf val. „Grunn-
hugmyndafræðin í þessu kerfi, eins
og það er sett upp, er að fólk velur
um það sjálft hvort það vill taka þátt
í ferlinu eða ekki,“ segir Jón. „Þetta
er þeirra ákvörðun, út frá þeirra að-
stæðum og gildismati. Kerfið virkar
þannig. Það er hluti af sjálfræðinu.“
Hann segir að fyrsta stóra
ákvörðunin sé alltaf hvort konur
vilji fara í skimun eða ekki. Ef það
kemur í ljós að það sé aukin áhætta
á þrístæðum litningi þá er næsta
ákvörðun hvort eigi að fara í rann-
sókn sem felur í sér ástungu til töku
fylgjusýnis.
Ákvörðun tekin fyrir skimun
Hann segir að ef upp kemst um
afbrigðilega litningagerð í fylgju-
sýni sé samt sem áður tími og ráð-
rúm til að hugsa sig um áður en
ákveðið er að enda meðgöngu. „Það
er á þessum tímapunkti sem þessi
100% tala kemur upp. Ég verð að
segja fyrir mitt leyti, þá er aðal-
tímapunkturinn að ákveða að taka
þátt í ferlinu.“
Hann telur að fæstir ákveði að
fara í ástungu á fylgjusýni nema
hafa tekið fyrirfram ákvörðun um
að eyða fóstri ef um afbrigðilega
litningagerð sé að ræða. Slík
ákvörðun sé þó ekki endanleg og er
alltaf valmöguleiki að skipta um
skoðun. „Aðaltalan fyrir mér er
hversu margir kjósa að fara í skim-
un. Mér finnst það vera aðalákvörð-
unarpunkturinn,“ segir Jón.
Sérstaða Íslands í
skimun fyrir Downs
Getty Images/Stockphoto
Skimun Rúmlega 80% íslenskra kvenna fara í skimun á meðgöngu.
Allþjóðlegi Downs-heilkennis
dagurinn er 21. mars á hverju
ári. Deginum er ætla að vekja
athygli á heimsvísu á Downs-
heilkenninu. Markmiðið er að
vekja heimsathygli á réttindum
fólks með Downs. Dagsetningin
21. mars var valin vegna þess að
það er 21. dagurinn í þriðja
mánuði ársins og tákna tölurnar
þrístæðan 21. litning sem veldur
Downs-heilkenni. Hafa stuðn-
ingssamtök Downs-heilkennis
um allan heim haldið daginn há-
tíðlegan síðan 2006 en árið
2011 skráðu Sameinuðu þjóð-
irnar daginn opinberlega sem
alþjóðlegan dag Downs.
Alþjóðlegi
dagur Downs
ALHEIMSÁTAK TIL AÐ
VEKJA ATHYGLI Á DOWNS