Morgunblaðið - Sunnudagur - 14.05.2017, Blaðsíða 37

greindum toga hafi verið knúin áfram af saksóknurum á
síðustu árum og það þótt rannsakendur lögreglu hafi
marglýst því yfir að ekki hafi tekist að finna sannanir
sem líklegar séu til að styðja við ákæru. Fólki sem sætir
ákæru við slíkar aðstæður er oft gerð þung refsing þótt
hún fáist aldrei dæmd. Þeir eru í „meðferð“ réttar-
kerfisins í mörg ár. Langalgengast er að fólk missi sína
launuðu vinnu um leið og ákæra er gefin út og jafnvel
um leið rannsókn hefst, hugsanlega á grundvelli óljósrar
eða ótrúverðugrar kæru.
Aldrei talið með
Sá sem liggur undir grun eða ákæru verður fyrir mein-
gerð af ýmsum toga. Staða hans í þjóðfélaginu laskast.
Fjölskyldubönd rofna. Sjálfstraust veikist og fjárhags-
legur skellur er mikill. Allt þetta gerist löngu áður en
dómur fellur. Fyrirfram greidd refsing er því mikil.
Augljós hætta á slíku getur ekki komið í veg fyrir að
réttaríkið sinni lögboðinni skyldu. En þegar almanna-
valdið getur að lögum greitt svo þung högg ber það ríkar
skyldur til að vera visst í „sinni sök“ áður en höggið ríð-
ur.
Á Íslandi hafa lagaskilyrði gæsluvarðhalds verið
þrengd verulega eins og áður sagði. Áður og fyrr voru
símahleranir veittar mjög auðveldlega og enginn gætti
hagsmuna þeirra sem fyrir þeim urðu. Það er eðli máls-
ins samkvæmt. En þó ekki að öllu leyti. Ýmis önnur ríki
hafa fundið leiðir til þess að jafnvel þeir sem eiga hler-
unarúrskurð yfir sér eigi sér talsmann þótt þeir tveir
muni aldrei vita hvor af öðrum.
Þegar hafa sést merki um að dómstólar vandi sig að-
eins betur en áður í þessum efnum.
Einn þáttur, sem umræðuefninu tengist, er enn
ónefndur. Sá varð áberandi í tengslum við „hrunið“. Það
var ríkuleg úthlutun á tiltlinum „stöðu sakbornings“.
Það er þýðingarmikið við rekstur sakamáls að
snemma sé ákvarðað hvort einstaklingur sem rannsak-
endur kalla fyrir sig sé að veita vitnisburð eða hvort að
stefni í að viðkomandi fái stöðu sakbornings. Á því velt-
ur hvaða kröfur megi gera til hans og hvaða svigrúm
hann hefur. Langar yfirheyrslur yfir þeim sem líkur
standa til að fái stöðu sakbornings eru varasamar. Þær
eru það fyrir væntanlegan sakborning og þær ættu að
geta leitt til að málið ónýttist fyrir saksóknaranum.
En á hinn bóginn er með öllu óbærilegt að menn hafi
stöðu sakbornings árum saman og allan þann tíma séu
litlar eða engar skýringar gefnar á þeirri stöðu eða
hversu lengi sé líklegt að hún standi.
Það væri ekki fullnægjandi svar að yfirvöldin væru
upp fyrir haus í öðrum málum og kæmu þessu ekki að.
Það er einstaklingnum með íþyngjandi stöðu óviðkom-
andi. Þegar rannsóknarvald, oft sem hluti af ákæru-
valdi, beitir slíkum þætti óvarlega verður að telja að
ríkið sé að neyta aflsmunar. Þótt slíku ástandi sé aflétt,
án ákæru, jafnvel eftir hálfan áratug eða svo, hefur
viðkomandi einstaklingur búið við einkennilegt ástand,
sem varpar rýrð á heiður hans og tiltrú og veldur þar
með miklum persónulegum skaða. Með sama hætti og
sá blettur var skrúbbaður af sem tengdur var hörku
við beitingu gæsluvarðhalds þarf dómsmálaráðherra
eða Alþingi að láta þetta til sín taka.
Það felst mikið áfelli í því fyrir hvern og einn að sæta
ákæru.
Hún þýðir ekki aðeins það að hlutlausir löglærðir
saksóknarar telji að margt í þeim gögnum sem fyrir þá
hafa verið lögð geri æskilegt að fá mat dómstóla á
þeim. Dómstólar taka ekki að sér verkefni undir slík-
um formerkjum. Ákæra þýðir að ákæruvaldið ætlar að
leggja sig fram um það að tryggja, með lögmætum að-
ferðum, að hinn ákærði fái refsidóm. Hún þýðir einnig
það að ákærendur telja að (mun) meiri líkur standi til
þess en hins að verði ákæra birt þá verði niðurstaðan
sakfelling.
Vissulega sýna birtar tölur að mikill meirihluti
ákærðra mála endar með áfellisdómi. En þær tölur
segja litla sögu. Stór hluti slíkra mála er frá upphafi
borðleggjandi. Þar reynir því ekki á málefnalegt mat
saksóknarans. Önnur eru miklu meiri vafamál. Sé ef-
inn á metskálum jafn þungur þá skal ekki ákæra.
Það er virðingarvert og eðlilegt að saksóknarar láta
aldrei eftir sér að fagna því í fjölmiðlum að ákærðir
menn fái refsidóm. En það er ekkert að því að þeir séu
sáttir við að fá þá niðurstöðu dómstóla að mat þeirra
við ákæru hafi í meginatriðum eða öllum eftir atvikum
verið rétt.
Um tiltekna málaflokka er stundum fjallað þannig
að sýni tölfræðileg gögn að hlutfallslega fá mál tiltek-
ins efnisflokks sem ákært er í nái sakfellingu þá sé eitt-
hvað að hjá dómstólunum. Það er röng ályktun. Þau
gögn eru fremur vísbending um að í þeim málaflokki
sé ákært í fleiri málum en efni standa til. Það er áfellis-
dómur yfir saksóknurunum, en ekki dómurunum.
Vont fordæmi J. Edgars
Fjölmiðlar verða að gæta sín vel í umfjöllun um
sakamál. Þeir komast ekki hjá því að fjalla ítarlega um
mörg þeirra, enda áhugi hlustenda eða lesenda
ríkulegur. En slík mál á þó alls ekki að flytja í fjöl-
miðlum og enn síður á að dæma í þeim þar.
J. Edgar Hoover, forveri James Comeys, sem er
frægastur í augnablikinu, fann upp aðferð sem enn er
því miður notuð vestra. Þegar hann hafði verið með
grunaða menn í haldi í nokkra daga og yfirheyrt þá
með litlum hvíldum lét hann leiða þá handjárnaða á
milli húsa, svefnvana og illa til reika. Fjölmiðlum var
gert viðvart „í trúnaði“. Þetta var beinlínis til að láta
fjölmiðlana sakfella þá handteknu opinberlega og létta
kviðdómum verkið í framhaldinu. Þetta hefur þó ekki
alltaf farið vel.
Nú verður það mjög rifjað upp á næstunni að John
Kennedy forseti hefði orðið 100 ára hinn 29. maí nk.
Meintur morðingi Kennedys (orðað þannig því hann
kom aldrei fyrir rétt) Lee Harvey Oswald var leiddur í
gegnum fjölmiðlaskara tveimur dögum eftir morðið á
forsetanum í samræmi við verklag J. Edgars Hoovers.
Þangað mætti líka næturklúbbaeigandinn Jack Ruby
sem skaut hann. Þeir áttu ekki margt sameiginlegt
þessir þrír, Harvey, Ruby og Kennedy.
En það þó, að þeir dóu allir í Parkland Memorial
Hospital í Dallas.
Kennedy og Oswald voru jarðaðir sama daginn, 25.
nóvember 1963. Mikið fjölmenni fylgdi forsetanum til
grafar.
Hin rússneska ekkja Oswalds og móðir hans fylgdu
honum einar síðasta spölinn og báðu þær þá fáu frétta-
menn sem þarna voru til staðar að bera fyrir sig kistu
hans frá líkbíl að gröfinni.
Lyndon B. Johnson tók við sem forseti Bandaríkj-
anna. Hann og Kennedy-bræður tengjast með óbein-
um hætti þeim atburðum sem hæst ber nú vestra. Þeir
bræður vissu að Hoover hefði njósnað um þá og átti
um þá þykkar skýrslur af ókræsilegu efni.
Forsetinn og dómsmálaráðherrann bróðir hans hug-
leiddu að reka njósnaforingjann. En þeir töldu hann
vita of mikið og því vera mikið hættuspil að reka hann.
Johnson forseti hugleiddi líka að reka Hoover frá FBI
en guggnaði á því af sömu ástæðum og þeir Kennedy-
bræður.
Johnson gafst upp með frægum orðum: „Betra að
hafa J. Edgar áfram inni í tjaldinu mígandi út en fyrir
utan tjaldið mígandi inn.“
Hoover var yfirmaður FBI og forvera þess frá 1924
og til dauðadags 1972 eða í tæpa hálfa öld.
Skyldi Trump hafa hugsað sinn leik til enda í þetta
sinn?
Eða er tjaldið hætt að skipta jafn miklu máli og forð-
um tíð?
Morgunblaðið/RAX
14.5. 2017 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 37