Morgunblaðið - 02.01.2018, Side 19

19
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 2. JANÚAR 2018
Á árinu 2017 hefur
andrúmsloftið í al-
þjóðamálum breyst
mikið til hins verra og
skrifast það að veru-
lega leyti á reikning
núverandi Bandaríkja-
forseta. Smiðshöggið
rak Trump nú rétt
fyrir jólin með hótun
um að skerða um allt
að fjórðung framlag
Bandaríkjanna til
Sameinuðu þjóðanna í hefndarskyni
fyrir einangrun USA í atkvæða-
greiðslu á Allsherjarþinginu um
málefni Jerúsalem sem höfuðborgar
Ísrael. Í orðastríði við einræðis-
stjórn Norður-Kóreu hefur Trump
gefið í skyn að beiting kjarnorku-
vopna að fyrrabragði sé innan seil-
ingar. Þannig er kjarnorkuógnin á
ný endurvakin eftir að hafa fjar-
lægst í alþjóðasamskiptum allt frá
áttunda áratug liðinnar aldar. Auk
harðnandi deilna vegna kjarn-
orkuvæðingar Norður Kóreu hafa
mörg staðbundin átakamál haldið
áfram og hergagnaiðnaður blómstr-
að sem aldrei fyrr. Átök fyrir botni
Miðjarðarhafs hafa frá aldamótum
verið í brennipunkti heimsfrétta en
þó er það helst á því svæði sem
heldur hefur rofað til
upp á síðkastið með
undanhaldi hersveita
Íslamska ríkisins (IS-
IS) í Írak og Sýrlandi.
Á móti koma grimmd-
arleg átök í Jemen sem
að miklu leyti skrifast
á reikning Sádi-Arabíu
og afleiðingarnar eru
hungursneyð sem á
vart sinn líka.
Breytt afstaða
Bandaríkjanna og
framtíð NATÓ
Umræða og vangaveltur um
framtíð NATÓ hafa eðlilega fylgt
húsbóndaskiptunum í Hvíta húsinu,
m.a. í ljósi ummæla Trumps í kosn-
ingabaráttu hans um NATÓ sem
úrelt fyrirbæri og fjárhagslega
byrði fyrir Bandaríkin. Forverar
hans á forsetastóli höfðu ítrekað
komið fram með kröfur um aukið
fjárhagslegt framlag annarra þátt-
tökuríkja til bandalagsins en með
takmörkuðum viðbrögðum í reynd.
Þær kröfur hefur Trump síðan oft-
sinnis ítrekað og látið liggja að því
að ekki verði unað við óbreytt
ástand. Almenn viðmiðun af hálfu
NATÓ er að hvert aðildarríki skuli
verja um 2% af vergri þjóðarfram-
leiðslu til hermála, en aðeins 5 þátt-
tökuríki af alls 29 teljast hafa náð
því marki. Hvað Bandaríkin snertir
var þeirra framlag metið vera
3,61% á árinu 2016. Innan Evrópu-
sambandsins er þetta hlutfall sagt
vera um 1,4%, mjög mismunandi
eftir aðildarríkjum, langhæst hlut-
fallslega í Grikklandi en lægst í
Lúxemborg. Umræða um hækkun
framlaga til hermála er í senn við-
kvæm og eldfim innan ESB. Í síð-
asta mánuði undirrituðu 23 ESB-
ríki af 28 fyrstu sameiginlegu áætl-
unina um framlög til hermála á
vegum bandalagsins. Þau viðbrögð
eru m.a. rakin til óvissu um stefnu
Bandaríkjanna í málefnum NATÓ
og minnt jafnframt á ummæli
Merkel kanslara sl. vor um að „Evr-
ópa“ verði að bera ábyrgð á eigin
örlögum.
Óvissa og átök innan
Evrópusambandsins
Árið sem nú kveður hefur verið
viðburðaríkt innan ESB með mikilli
óvissu um framtíðarþróun þess og
stefnu. Ákvörðun Breta á árinu
2016 um að segja skilið við megin-
landsríkin eftir 45 ára sambúð bar
eðlilega hæst í málefnum banda-
lagsins og umræðan um skilyrðin
fyrir Brexit. Þá sættu líka tíðindum
tillögur Macrons Frakklandsforseta
sem hann setti m.a. fram í ræðu
sinni í Sorbonne-háskóla sl. haust
um aukinn samruna evrusvæðisins,
sameiginleg fjárlög og hreyfanlegar
hersveitir kostaðar af aðildarríkum.
Niðurstaða þingkosninganna í
Þýskalandi á sama tíma, þar sem
stóru flokkarnir töpuðu fylgi en
andstæðingar frekari samruna efld-
ust til muna, féll illa að þessum hug-
myndum Macrons, að ekki sé talað
um viðbrögð minni ríkja austar í
álfunni. Langvinn stjórnarkreppa í
Þýskalandi í kjölfar kosninganna sl.
haust hefur jafnframt sett spurn-
ingarmerki við frekara framhald
stefnumála Macrons. Þegar svo litið
er til ESB-landa eins og Ungverja-
lands, Tékklands og Póllands, sem
gerðust aðilar að ESB fyrir röskum
áratug og hafa enn ekki tekið upp
evru sem gjaldmiðil, er þar hörð
andstaða gegn frekari samruna og
þeirri stefnu að deila flóttafólki nið-
ur á ESB-ríkin. Ef svo litið er til
þeirra ESB-landa við Miðjarðarhaf,
sem fyrst taka við straumi flótta-
fólks norður á bóginn, blasir við
stjórnmálaleg óvissa sem enn fjölg-
ar spurningarmerkjum um framtíð-
arþróun Evrópusambandsins.
Harðnandi vistkreppa
framundan
Fyrir okkur Íslendinga sem telj-
um okkur almennt búa við meiri
velsæld nú en oftast áður kann sú
mynd sem hér hefur verið dregin
upp að þykja óþarflega dökk. Marg-
ir binda vonir við hraðfara
tækniþróun sem leyst geti margan
vanda og að rofað geti jafnframt til
í samskiptum þjóða. Hér hefur hins
vegar ekki verið fjallað um þær tak-
markanir sem blasa við mannkyni á
heimilinu jörð og nú eru almennt
viðurkenndar. Þar er átt við að-
steðjandi loftslagsbreytingar af
mannavöldum og takmarkaðar auð-
lindir til að standa undir núverandi
neyslu, að ekki sé talað um áfram-
haldandi öra fólksfjölgun. Það þyrfti
að verða sameiginlegt markmið sem
flestra, einstaklinga og þjóða, að
búa mannkynið undir þá óhjá-
kvæmilega harðnandi glímu sem
framundan er af þessum sökum og
beita þar öðrum aðferðum en ójöfn-
uði og vopnavaldi.
Eftir Hjörleif
Guttormsson » Það þyrfti að verða
sameiginlegt mark-
mið sem flestra, ein-
staklinga og þjóða, að
búa mannkynið undir
þá óhjákvæmilega
harðnandi glímu sem
framundan er.
Hjörleifur
Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Óveðursský hrannast nú upp á himni alþjóðamála
Ný lög um dómstóla
tóku gildi 1. janúar.
Fyrsti starfsdagur
Landsréttar er í dag.
Hugmyndin að stofnun
nýs milldómstigs á ræt-
ur að rekja nokkra ára-
tugi aftur í tímann.
Ýmsar breytingar hafa
verið gerðar á skipan
dómsvaldsins á þeim
tíma þótt ekki hafi orðið af stofnun
millidómstigs fyrr en nú. Mikilverð-
ust var sú breyting er fólst í aðskiln-
aði dómsvalds og framkvæmdavalds
sem varð árið 1992 þegar dómsvald
var tekið úr höndum bæjarfógeta og
sýslumanna og stofnaðir voru átta
héraðsdómstólar. Breytingin sem
nú verður á skipan dómsvalds með
tilkomu Landsréttar hefur sama til-
gang og breytingin árið 1992, þann
að tryggja enn frekar réttláta með-
ferð dómsmála.
Helstu breytingar
Landsréttur er nýr áfrýjunar-
dómstóll. Hæstiréttur mun áfram
starfa sem æðsti dómstóll landsins
en langflestum dómsmálum mun
ljúka fyrir Landsrétti. Helsti munur
á störfum Hæstaréttar og Lands-
réttar er sá að fyrir Landsrétti eiga
aðilar þess kost að framkvæma
munnlega sönnunarfærslur þyki það
nauðsynlegt og fá þannig endurmat
áfrýjunardómstólsins á niðurstöðu
héraðsdóms um sönnunargildi fram-
burða aðila máls og vitna.
Með nýjum lögum eru aukið við
og skýrt frekar hlutverk nefndar um
dómarastörf. Nefndin hefur þegar
sett nýjar reglur um aukastörf dóm-
ara og eignarhlut dómara í atvinnu-
fyrirtækjum. Ég hef áður boðað
frumvarp til laga um hagsmuna-
skráningu dómara og hyggst leggja
það fyrir Alþingi innan tíðar.
Þá er í nýju lögunum kveðið á um
nýtt fyrirkomulag við tímabundna
setningu dómara vegna leyfa skip-
aðra dómara. Meginreglan er nú sú
að fyrst beri að leita til fyrrverandi
dómara ef setja þarf dómara tíma-
bundið við Hæstarétt eða Lands-
rétt. Hæstiréttur hefur þannig ekki
lengur algert sjálfdæmi um val á
dómurum til tímabundinna starfa.
Fyrirkomulag við
skipan dómara
Fyrirkomulag við
skipan dómara er að
öðru leyti óbreytt frá
því sem verið hefur frá
árinu 2010. Þá var
nefnd sem lengi hafði
verið falið að fjalla um
hæfni umsækjenda um
héraðsdómaraembætti
veitt aukið vægi með
því að gera ráðherra
skylt að bera undir Al-
þingi tillögu sína um skipan dómara
ef ráðherra vildi víkja frá áliti nefnd-
arinnar. Um leið var nefndinni einnig
falið að fjalla um umsækjendur um
embætti við Hæstarétt en fram að
þeim tíma hafði Hæstiréttur sjálfur
veitt umsögn um þá.
Það hefur verið margvíslegur
bragur á umsögnum nefndarinnar
frá árinu 2010. Stundum hefur
nefndin metið fleiri en einn umsækj-
anda meðal hæfustu umsækjenda
um eitt embætti. Oftar hefur nefndin
þó komist að þeirri niðurstöðu að
einn umsækjandi sé umfram aðra
hæfur til að gegna auglýstu embætti.
Frá 2010 hefur um tíu sinnum verið
skipað í embætti dómara auk tíma-
bundinna setninga. Ráðherra hafði
aldrei vikið frá ályktun dómnefndar.
Ekki fyrr en á síðasta ári við skipan
15 dómara við Landsrétt.
Vilji löggjafans
Það er ljóst af greinargerð með
lagabreytingunni 2010 að vangavelt-
ur voru uppi um að fela dómnefnd í
raun alfarið að skipa dómara, t.d.
með því að gera ráðherra undan-
tekningarlaust skylt að fara eftir áliti
nefndarinnar. Hins vegar var sér-
staklega vikið að því sjónarmiði að
ábyrgðin á útnefningu dómara þurfi
að vera hjá þeim sem beint eða
óbeint sækir umboð sitt til þjóð-
arinnar. Með því að fela ráðherra að
útnefna dómara er tryggt að valdið
liggur hjá stjórnvaldi sem ber
ábyrgð gagnvart þinginu. Og með
valnefnd sem að hluta er skipuð af
dómstólum má finna hæfilegt jafn-
vægi milli dómstóla og fram-
kvæmdavalds og þar með einnig lög-
gjafans. Niðurstaðan við lagabreyt-
inguna árið 2010 var í samræmi við
þetta. Það var og er enn að mínu
mati ótvíræður vilji löggjafans að
hafa hönd í bagga með skipan dóm-
ara hér á landi.
Sjálfstæði dómstóla
Sjálfstæði dómstólanna er stund-
um nefnt í þessu sambandi og mik-
ilvægt er að dómendur séu sjálf-
stæðir í störfum sínum. Það er hins
vegar vert að hafa í huga að sjálfstæði
dómstólanna lýtur ekki eingöngu að
sjálfstæði gagnvart framkvæmda- og
löggjafarvaldi heldur öllum öðrum
einnig. Dómari á að vera óbundinn af
öllu nema lögunum. Þessu tengdar
eru reglur um skráningu aukastarfa
dómara og hagsmunaskráningu. Þá
er einnig mikilvægt að dómarar séu
óháðir hver gagnvart öðrum.
Ég get tekið undir með þeim sem
vilja lágmarka áhrif stjórnmála-
manna. Það verður þó ekki fram hjá
því litið að kjörnir fulltrúar hafa óhjá-
kvæmilegu hlutverki að gegna í lýð-
ræðislegu þjóðfélagi, meðal annars
gagnvart dómstólum. Fullkominn að-
skilnaður milli kjörinna fulltrúa og
dómstóla samræmist varla hug-
myndum um þrígreiningu ríkisvalds-
ins. Enginn einn þáttur ríkisvaldsins
má vera svo ótengdur öðrum að hann
verði beinlínis ríki í ríkinu. Engin
grein ríkisvaldsins á að geta lotið
bara sjálfri sér.
Skipan Landsréttar
Það var ánægjulegt að fá tækifæri
til þess að koma að skipun 15 dómara
við Landsrétt sl. vor eftir góðan und-
irbúning forvera minna í embætti að
stofnun réttarins. Ég gerði mér grein
fyrir því áður en embættin voru aug-
lýst að það kynni að vera vand-
kvæðum bundið að skipa svo marga
dómara í einu. Það var ekki sjálfgefið
að í okkar litla samfélagi væru til taks
á sama tíma svo margir lögfræðingar
þannig hæfir að bragur væri að fyrir
nýjan áfrýjunardómstól. Einnig var
mér ljóst að vel gat farið svo að styr
gæti staðið um skipunina.
Það var mér því til mikillar ánægju
að sjá langan lista hæfra umsækj-
enda sem flestir hefðu sæmt Lands-
rétti prýðilega. Að sama skapi kom
það mér á óvart að hæfnisnefndin
komst að þeirri niðurstöðu að ná-
kvæmlega 15 umsækjendur væru
hæfastir í embættin 15. Ég taldi að
fleiri umsækjendur væru engu síðri
en þessir 15. Ég er ekki fyrsti ráð-
herrann sem stendur frammi fyrir
þeim möguleika að víkja frá niður-
stöðu nefndarinnar. Ólíkt fyrirrenn-
urum mínum hafði ég hins vegar
lagaskyldu til þess að bera upp tillögu
mína um skipan dómara við Alþingi,
hvort sem hún væri í samræmi við
álit dómnefndarinnar eða ekki. Lög-
gjafinn hafði nefnilega sett árið 2016
sérstakt ákvæði um skipan dómara
við Landsrétt í fyrsta sinn og þannig
tryggt að Alþingi hefði lokaorðið um
þá skipun. Það var skynsamlegt og
eðlilegt. Í því ljósi kannaði ég viðhorf
Alþingis til umsagnar dómnefnd-
arinnar og ræddi m.a. við for-
ystumenn flokkanna. Eins og ég lýsti
í sumar var mér ljóst eftir þessi sam-
töl að tillaga mín til Alþingis sem
byggði alfarið á umsögn nefndar-
innar myndi ekki hljóta brautargengi
á Alþingi. Meðal þeirra sjónarmiða
sem fram komu í samtölunum lutu
þau að hlut kynjanna í hinum nýja
rétti. Ég gerði aðra tillögu til Alþingis
og var hún samþykkt. Það er síðan
ánægjulegt til þess að líta að aldrei
áður hefur jafnmikilvæg stofnun ver-
ið sett á laggirnar með jöfnum hlut
beggja kynja. Það er vonandi tím-
anna tákn.
Nú liggur hins vegar fyrir dómur
Hæstaréttar þar sem komist er að
þeirri niðurstöðu að ég hafi ekki
rannsakað mál nægilega áður en ég
tók þá ákvörðun sem Alþingi síðar
staðfesti. Ég uni þeim dómi ágætlega
þótt ég sé honum ósammála. Rann-
sóknarregla stjórnsýslulaga er afar
matskennd. Hvenær er mál nægilega
rannsakað? Ég hef lýst því hvernig
ég muni hafa forgöngu um endur-
skoðun á verklagi við skipan dómara í
ljósi dómsins. Þá mun ég hefja samtal
við löggjafann um fyrirkomulag þess-
ara mála enda varðar dómur Hæsta-
réttar ekki síður valdheimildir Al-
þingis en ráðherra. Að öðru leyti var
aðalkröfu stefnenda í þessu dóms-
máli, um ógildingu skipunar dómara
við Landsrétt, vísað frá dómi. Tillaga
mín um skipan dómara við Landsrétt,
sem Alþingi samþykkti, stendur
þannig óhögguð.
Landsrétti óskað heilla
Við þessi tímamót í íslenskri rétt-
arsögu óska ég Landsrétti allra
heilla. Það verða ekki allir alltaf sáttir
við niðurstöðu Landsréttar, eðli
dómsmála býður ekki upp á slíkt, en
ef dómurinn dæmir einungis eftir lög-
um getur enginn kvartað yfir dóm-
stólnum.
Nýjum dómurum við Landsrétt
óska ég gæfu í vandasömu starfi. Öll-
um umsækjendum um embættin
þakka ég fyrir áhugann á störfum
innan réttarkerfisins og óska þeim
farsældar.
Eftir Sigríði Á.
Andersen
» Það var ánægjulegt
að fá tækifæri til
þess að koma að skipun
15 dómara við Lands-
rétt sl. vor.
Sigríður Á. Andersen
Höfundur er dómsmálaráðherra.
Landsréttur tekur til starfa
Morgunblaðið/RAX
Fyrsta aðsetur Landsréttar verður í húsnæði að Vesturvör 2 í Kópavogi.