Morgunblaðið - 12.04.2018, Page 84

84 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 12. APRÍL 2018
Þegar lýst er í bók fjar-lægum menningar- ogstjórnmálaheimi eins ogMið-Austurlöndum er
mikils virði að til hans sé litið frá
sjónarhóli sem lesandinn gjörþekk-
ir. Vegna þess hve þjóðir hafa mis-
munandi hagsmuna að gæta á
þessu átakasvæði alþjóðastjórnmál-
anna er erfitt að finna „hlutlausa“
bók í þeim skiln-
ingi að ekki sé
gætt eigin hags-
muna eða tekin
afstaða með ein-
um á móti öðr-
um.
Fyrir skömmu
sendi Magnús
Þorkell Bern-
harðsson, pró-
fessor í nútíma-
sögu Mið-Austurlanda við Williams
College í Massachusetts og gisti-
kennari við guðfræði- og trúar-
bragðafræðideild Háskóla Íslands,
frá sér bókina Mið-Austurlönd –
fortíð, nútíð og framtíð. Hún hefur
sérstakt gildi fyrir Íslendinga af því
að hún er sett í íslenskt samhengi
þar sem það fellur að efni hennar
og ekki er dreginn taumur eins að-
ila umfram annan þegar lýst er þró-
un og nú síðast upplausn á þessum
slóðum.
Markmið höfundar er að auð-
velda lesandanum að skilja og meta
það sem gerist í Mið-Austurlöndum
samtímans. Hann leitast við að
segja félagslega, menningarlega og
pólitíska sögu og þróun Mið-
Austurlanda á 20. og 21. öldinni. Í
inngangi segir að ekki eigi að líta á
bókina sem uppsláttarrit heldur sé
þar lýst einstökum viðburðum og
stefjum sem bregði ljósi á vanda og
viðfangsefni íbúanna. Mið-
Austurlönd séu ekki landfræðilegt
hugtak „heldur menningarlegt og
pólitískt, og því frekar ónákvæmt
og túlkunum háð“. Íbúar Mið-
Austurlanda noti þó þetta hugtak
sjálfir þegar þeir fjalli um málefni
svæðisins.
Sé landafræði beitt til að skil-
greina viðfangsefni bókarinnar nær
hún til Egyptalands í vestri, Tyrk-
lands í norðri, Írans í austri og
Jemens í suðri.
Það eitt að nefna heiti þessara
ríkja og leiða hugann að atburðum
þar og í nágrannaríkjunum undan-
farin 100 ár sýnir að það er ekkert
áhlaupaverk að bregða upp skiljan-
legri og upplýsandi mynd af þróun
mála á 349 bls. og eru þá skrár yfir
ítarefni og nöfn meðtaldar. Í bók-
inni eru kort til skýringa og einnig
litlar svart/hvítar ljósmyndir.
Texti Magnúsar Þorkels er lipur
og honum tekst að lýsa flóknu og
margbrotnu efni á þann veg að auð-
velt er að fylgja þræði hans auk
þess sem lýsingarnar dýpka skiln-
ing á því sem gerist í samtímanum
og setur svip á daglegar fréttir af
átökum og deilum. Þekking hans á
trúarbrögðunum og straumum inn-
an íslam opnar nýja sýn á marga
þætti. Hann íslenskar einnig orð úr
arabísku í sama skyni. Fréttir hér
um þessi mál eru yfirleitt sagðar
frá sjónarmiði þeirra sem nýta sér
breskar eða bandarískar fréttastof-
ur.
Saga Magnúsar er sögð með ein-
staklinga sem leiðarhnoða. Skýrt er
hvernig ákvarðanir þeirra skipta
sköpum um þróun mála. Nútíminn
með tækniþróun sinni og óseðjan-
legri þörf fyrir olíu gjörbreytir
samfélögum án þess þó að inn-
leiddar séu aðferðir í stjórnmálum
og siðum sem gert hafa lýðræðis-
þjóðfélögum kleift að dafna og
blómstra þrátt fyrir miklar breyt-
ingar. Of snögg umskipti eins og í
Írak eftir sigur í styrjöldinni árið
2003 gera þó aðeins illt verra.
Fyrir utan inngang og lokaorð
skiptist bókin í 10 kafla: Rödd hróp-
andans í eyðimörkinni – áhrif Mú-
hameðs spámanns; Úr fjölmenningu
í þjóðmenningu – vandi Ósmanska
veldisins; Hiksti Churchills – ein-
kennileg strik í eyðimörkinni og
myndun nýrra ríkja; Róttæk nú-
tímahyggja – Ataturk og Reza Pa-
hlavi á millistríðsárunum; Nýr far-
aó í Kairó? – draumurinn um nýtt
Egyptaland; Rauða línan – konur á
20. öldinni; Hin fullkomna deila –
átakasaga Ísraela og Palestínu-
manna; Svarta gullið – er olía böl
eða blessun?; Leiðirnar að fyrir-
myndarríkinu – íslamistar, vopnuð
átök og byltingar; Frá Berlín til
Bagdad – barist um Írak.
Eins og sést af þessu efnisyfirliti
er víða farið. Við lestur kaflans um
Ataturk og umbyltingu hans í Tyrk-
landi og hvernig Reza Pahlavi leiddi
Íran inn í nútímann vakna spurn-
ingar um hve langt í átt til lýðræðis
er í raun unnt að ganga í löndum
með jafn óljós skil milli trúarbragða
og stjórnmála. Fengju þjóðirnar
frelsi með afhelgun stjórnarhátta
stæðist mannauður og menntunar-
stig þeirra ekki samanburð við aðr-
ar þjóðir? Klerkaveldið í Íran hvílir
ekki aðeins eins og mara á eigin
þjóð heldur ýtir undir og stendur
að hernaði um Mið-Austurlönd. Í
Tyrklandi er markvisst horfið frá
afhelgunarstefnu Ataturks til ísl-
amskrar ofstjórnar og sprotar ein-
ræðis mótast.
Sérstaða Ísraels meðal ríkjanna í
Mið-Austurlöndum er augljós þegar
litið er til tilvistar þess og sögu.
Það hefur hins vegar ekki verið
sjálfgefið að Ísraelar séu „nú með
pálmann í höndunum“ eins og
Magnús Þorkell orðar það og segir
að sé vegna þess „að þeir drógu
þann lærdóm af reynslu sögunnar
að treysta ekki neinum, sinna ekki
athugasemdum alþjóðastofnana og
leiða ákúrur stórveldanna hjá sér“.
Þeir hafa með öðrum orðum nýtt
fullveldisrétt sinn til þrautar og litið
á það sem spurningu um líf og
dauða sé að honum vegið.
Ísraelar eiga auðvelt með að skil-
greina sig sem þjóð með skýr sér-
kenni. Öðru gildir um arabana sem
auk þess deila innbyrðis vegna mis-
munandi skilnings á grunnþáttum
trúar sinnar. Nýlega bárust fréttir
um að krónprinsinn í Sádí-Arabíu
hefði viðurkennt rétt Ísraela til
lands fyrir botni Miðjarðarhafs við
hlið Palestínumanna. Bandalag Ísr-
aela og Sáda gegn Írönum mótast
dag frá degi.
Kúrdar eru þjóð á þessum slóð-
um sem getur skilgreint sig með
vísan til sögu og menningar en fær
ekki að stofna eigið ríki og er of-
sótt, líklega af ótta nágranna við
styrk hennar, fengi hún fullveldis-
réttinn.
Bók Magnúsar Þorkels Bern-
harðssonar hittir í mark á réttum
tíma. Hún lýsir ástandi sem von-
andi lýkur og þar með mannlegum
hörmungum vegna þess. Hún sýnir
þó einnig að til að það gerist er þörf
á enn róttækari umbreytingu en
orðið hefur.
Morgunblaðið/Hari
Höfundurinn „Texti Magnúsar Þorkels er lipur og honum tekst að lýsa flóknu og margbrotnu efni á þann veg að
auðvelt er að fylgja þræði hans,“ segir rýnir um bók Magnúsar Þorkels Bernharðssonar prófessors.
Alþjóðamál
Mið-Austurlönd – fortíð, nútíð
og framtíð. bbbbn
Eftir Magnús Þorkel Bernharðsson.
Mál og menning, 2018. Kilja, 349 bls.
BJÖRN BJARNASON
BÆKUR
Íslensk leiðsögn um Mið-Austurlönd
Karl XVI. Gústaf
Svíakonungur er
reiðubúinn að
breyta stofnsátt-
mála Sænsku
akademíunnar
með konunglegri
tilskipun til þess
leysa úr því
ófremdarástandi
sem ríkir innan
akademíunnar eftir brotthvarf
þriggja meðlima hennar í mótmæla-
skyni við að ekki eigi að fara að ráð-
um lögfræðistofu um málefni Jean-
Claude Arnault sem sakaður er um
kynferðisofbeldi, fjármálaóreiðu og
að leka nöfnum komandi Nóbels-
verðlaunahafa, en Arnault er giftur
Katarinu Frostenson sem setið hef-
ur í akademíunni síðan 1992.
„Ég mun í ljósi aðstæðna íhuga
þann möguleika að breyta stofnsátt-
málanum, meðal annars er snýr að
rétti meðlima til að hætta,“ skrifar
Svíakonungur í fréttatilkynningu
sem sænska konungshúsið sendi frá
sér í gær og greint var frá í sænsk-
um fjölmiðlum. Líkt og fjallar var
um í Morgunblaðinu í gær eru með-
limir akademíunnar, sem alls eru 18
talsins, skipaðir til æviloka og því
ekki hægt að fylla
sæti þeirra sem
vilja hætta eða
þurfa frá að
hverfa af heilsu-
farslegum ástæð-
um fyrr en við
andlát eða ef aka-
demían kýs að
reka viðkomandi.
Frá því Gústaf
III. Svíakonungur stofnaði Sænsku
akademíuna árið 1786 hefur aðeins
einn maður verið rekinn úr akademí-
unni, en það er Gústaf Mauritz Arm-
felt sem var reyndar rekinn í tví-
gang, fyrst 1794 og síðan 1811 eftir
að hafa verið endurkosinn inn í aka-
demíuna 1805.
Göran Persson, fyrrverandi for-
sætisráðherra Svíþjóðar, lýsir þung-
um áhyggjum í viðtali við Dagens
Industri. „Menn eru að leika sér
með sterkasta vörumerki okkar,“
segir Persson og telur stöðuna
óásættanlega. Segir hann ábyrgð
meðlima akademíunnar mikla og
gagnrýnir þá sem hafa hætt þar sem
brotthvarf þeirra geti stefnt aka-
demíunni í hættu, því tólf atkvæði
þarf til að geta kosið inn nýja með-
limi þegar stólar losna. silja@mbl.is
Íhugar að breyta
stofnsáttmálanum
 Konungleg tilskipun gæti leyst málið
Karl Gústaf Göran Persson
ÍSLANDSMÓTIÐ
íPepsí-deild karla og kvenna í knattspyrnu
sumarið 2018
PÖNTUN AUGLÝSINGA:
Fyrir mánudaginn 23. apríl.
NÁNARI UPPLÝSINGAR: Katrín Theódórsdóttir
kata@mbl.is | Sími: 569 1105
–– Meira fyrir lesendur
27. apríl gefurMorgunblaðið út glæsilegt sérblað um
SÉRBLAÐ