Morgunblaðið - 14.04.2018, Blaðsíða 26

26 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 14. APRÍL 2018
Áárum áður kenndiHöskuldur Þrá-insson, nú pró-fessor emerítus
við Háskóla Íslands, nám-
skeið í íslenskri málfræði í
Harvard-háskóla. Afleið-
ingin varð sú að Noam
Chomsky, frumkvöðull mál-
kunnáttufræðinnar, hafði
spurnir af áhugaverðum
sérkennum íslensku og
nýtti sér þau í kenningum
sínum um mannlegt mál.
Fréttunum af mikilvægi ís-
lensku var m.a. miðlað til
Chomskys frá nemendum
hans í MIT sem sóttu tíma í
Harvard; þar með var ís-
lenska komin á kortið í
áhugaverðustu málvís-
indakenningum þeirra tíma.
En allt breytist – einnig
fræðimenn og kenningar
þeirra. Chomsky, sem verður níræður á þessu ári, er hættur að kenna og
fluttur í sólina í Arizona. Sem endranær beinir hann spjótum sínum að
stjórnmálum en núna lætur hann rannsóknir á eðli tungumálsins mest-
megnis öðrum eftir. Þar kemur íslenska þó eftir sem áður við sögu.
Öfugt við MIT hafa söguleg málvísindi – nánar tiltekið indóevrópsk
samanburðarmálfræði – löngum átt upp á pallborðið í Harvard-háskóla.
Áratugum saman var Calvert Watkins, prófessor í málvísindum og forn-
fræði við Harvard, nafntogaðastur samanburðarmálfræðinga vestanhafs.
Aðalrannsóknasvið hans var endurgerð indóevrópska frummálsins. Með
því að bera saman málfræði indóevrópskra mála á elstu tíð er gert líkan af
því kerfi sem talið er að hafi legið kerfinu í einstökum málum til grundvall-
ar. Óhætt er að fullyrða að málfræði frumindóevrópsku var margslungin
og þetta verkefni er því býsna flókið, ekki síður en algildisrannsóknir í
anda Chomskys.
Watkins dó árið 2013, áttræður að aldri, en eftirmenn hans við Harvard
halda áfram merku starfi hans í samanburðarmálfræði, eins og ég hef átt
kost á að sannreyna undanfarna mánuði. Á efri árum fékk Watkins sjálfur
þó æ meiri áhuga á skáldskaparfræði og naut þar djúpstæðrar þekkingar
sinnar á fornmálunum. Hann bar einkum saman frásagnir af baráttu
kappa og dreka í fornindversku vedabókunum, Hómerskviðum Forn-
Grikkja og skyldum textum frá öðrum málsvæðum. Að sjálfsögðu leit hann
líka til forníslenskra frásagna af víðfrægum drekabönum og fjallaði um
viðureign Þórs við Miðgarðsorm og atlögu Sigurðar að drekanum Fáfni.
Afraksturinn birtist árið 1995 í doðranti sem heitir How to Kill a Dragon:
Aspects of Indo-European Poetics. Í „drekabókinni“ tvinnar Watkins
saman á listilegan hátt gríðarmiklum lærdómi og snilldarlegri greiningu
sem veitir lesanda innsýn í sameiginlegan þráð í hetjusögnum allt frá Ind-
landi í austri til Íslands í vestri.
Enn og aftur kemur á daginn að íslenska hefur í tímans rás gegnt veiga-
miklu hlutverki í málvísindum, hvort heldur í algildismálfræði Chomskys
eða indóevrópskri mál- og skáldskaparfræði eins og Watkins stundaði. Öfl-
ugar rannsóknir í íslenskri málfræði á Íslandi og öðrum löndum benda
ekki til annars en íslenska muni enn um hríð skipta máli.
Harvard, MIT og
íslensk málfræði
Þórhallur Eyþórsson
tolli@hi.is
Tungutak
Drekabanar Calvert Watkins sýndi frásögn-
um af baráttu kappa og dreka mikinn áhuga.
Íhaust verða 10 ár liðin frá Hruni og má búast viðtöluverðum umræðum þegar líður á árið um þáatburði alla, viðbrögð við þeim og hvernig til hef-ur tekizt um endurreisn.
Sl. þriðjudag hófst fundaröð á vegum Samtaka spari-
fjáreigenda af þessu tilefni og er eins konar þema
þeirra Aldrei aftur. Frummælendur á fyrsta fundinum
voru Katrín Jakobsdóttir forsætisráðherra, Gylfi Zoëga
prófessor og Bolli Héðinsson, formaður Samtaka spari-
fjáreigenda.
Í stuttu máli sagt var þessi fundur einstaklega vel
heppnaður og lofar góðu um þá fundaröð sem fram-
undan er. Fjöldi fundarmanna sýndi að því fer fjarri að
Hrunið sé liðin tíð í hugum landsmanna.
Í framsöguræðum þeirra Bolla og Gylfa komu fram
tvö meginsjónarmið sem einkennt hafa umræður um
Hrunið hin seinni ár.
Annars vegar að það sem máli skipti sé hin efnahags-
lega endurreisn en hins vegar að það sé ekki nóg. Meiri
breytingar þurfi til að koma og þá ekki sízt breytt hug-
arfar.
Gylfi Zoëga gerði mjög góða
grein fyrir þeim árangri sem
náðst hefur í efnahagslegri
endurreisn þjóðarbúsins og þar
kom ýmislegt nýtt fram. Hann benti á að það hefðu ekki
sízt verið erlendir lánardrottnar íslenzkra banka og
eignarhaldsfélaga, sem hefðu tapað og nefndi í því sam-
bandi háar upphæðir.
Rétt er að minna á sérstöðu Íslands í þessu sam-
bandi. Ef við hefðum verið aðilar að Evrópusambandinu
hefði íslenzka þjóðin verið þvinguð til þess að taka þetta
tap á sínar herðar. Þannig var farið með Íra. Og raunar
enn lengra gengið með Grikki. En fyrstu viðbrögð ríkis-
stjórnar Geirs H. Haarde tryggðu að svo var ekki hér.
Hinir erlendu bankar, sem enginn hafði pínt til að lána
fé hingað hlutu sjálfir að taka afleiðingum gerða sinna.
Þá voru athyglisverðar þær ábendingar Gylfa að
áhætta íslenzkra fyrirtækja sem tóku erlend lán fyrir
Hrun hafi ekki verið skráð í efnahagsreikninga þeirra
og jafnframt að nú, áratug síðar, eru fjárfestingar fyrir-
tækja hér að umtalsverðu leyti fjármagnaðar með eigin
fé.
Það verður ekki deilt um það að efnahagsleg endur-
reisn Íslands á þessum síðustu tíu árum hefur tekizt
ótrúlega vel, að sumu leyti vegna réttra ákvarðana
strax haustið 2008 og síðan en að öðru leyti vegna
heppni.
Ágreiningurinn um eftirmál Hrunsins stendur hins
vegar ekki um þennan árangur. Hann stendur um allt
annað, þ.e. hvort og þá hvernig okkur hefur tekizt að
læra af þessari lífsreynslu um uppbyggingu og þróun
samfélags okkar að öðru leyti.
Það kom í hlut Bolla Héðinssonar að fjalla um þann
þátt málsins og hann gerði það svo vel að til fyrir-
myndar var. Hann benti á að sjálftaka einstaklinga,
sem blasti við á árunum fyrir Hrun sé komin aftur.
Fyrirtækja„kúltúrinn“ hefði ekki breytzt, launakjör
væru út úr öllu korti, allt væri þetta gert í boði lífeyris-
sjóða, sem hefðu ekki samræmt stefnu sína í launa-
málum stjórnenda fyrirtækja, sem sjóðir ættu ráðandi
hluti í, stjórnir þeirra fyrirtækja væru leiksoppar
stjórnenda þeirra. Hið sama ætti við um stjórnendur
ríkisfyrirtækja, sem hefðu einfaldlega haft að engu
skriflegar óskir þáverandi fjármálaráðherra, Benedikts
Jóhannessonar. Eftir sæti almenningur með óbragð í
munninum.
Bolli lýsti þeirri skoðun, að þetta hefði gerzt vegna
þess að áhrifamiklir aðilar vildu engu breyta. Almennir
borgarar upplifðu þessa þróun þannig að lítið hefði ver-
ið lært en miklu gleymt.
Katrín Jakobsdóttir talaði tölu-
vert um bankakerfið í sinni ræðu
án þess að gefa skýra vísbend-
ingu um hvert hún sjálf teldi að
ætti að stefna. Það mátti skilja hana á þann veg að eins
konar millileið í spurningunni um aðskilnað viðskipta-
banka og fjárfestingarbanka væri vænlegur kostur eins
og t.d. Bretar hafa kosið. Hún varpaði því líka fram
hvort ríkið ætti að eiga einn banka alveg eða umtals-
verðan hlut í fleiri bönkum.
Því hefur verið haldið fram að miklar breytingar hafi
verið gerðar á rekstrarumhverfi bankanna frá Hruni.
Bolli Héðinsson benti á að þær breytingar á regluverki
bankanna, sem gerðar hefðu verið, kæmu að verulegu
leyti að utan og á þá væntanlega við tilskipanir frá ESB
vegna EES en að litlu leyti fyrir okkar eigin tilverknað.
Þessi tregða til breytinga á bankakerfinu kom strax
fram í tíð ríkisstjórnar Jóhönnu Sigurðardóttur en ætla
hefði mátt að slíkar breytingar hefðu verið eitt af fyrstu
málum á dagskrá þeirrar ríkisstjórnar en svo varð ekki.
Hins vegar er það örugglega rétt, sem fram kom hjá
forsætisráðherra á fundinum, að á næstu árum mun öll
bankastarfsemi gjörbreytast og þegar hér er komið
sögu hljótum við í okkar ákvörðunum að taka mið af
þeim breytingum.
Kjarni málsins er þessi sem vel kom fram á þessum
fundi: Það er ekki deilt um að efnahagsleg endurreisn
Íslands hefur tekizt vel. Það er hins vegar jafn ljóst að
ekki hefur tekizt að ná fram þeirri breytingu á gildis-
mati sem Katrín Jakobsdóttir gerði að umtalsefni og á
meðan svo er mun ekki draga úr óánægju almennings.
Fólk skilur ekki af hverju launahækkanir fámenns
hóps ljósmæðra geta sett efnahagskerfið á hvolf en
launahækkanir fámenns hóp embættismanna og stjórn-
málamanna hafi ekki sömu áhrif að mati stjórnenda
lands og þjóðar.
„Eftir situr almenningur
með óbragð í munninum“
„Lítið lært en miklu gleymt“
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Eistlendingar héldu snemma áþessu ári upp á að 100 ár eru
liðin frá því að þeir urðu fullvalda.
En þeir voru svo óheppnir að næstu
nágrannar þeirra eru Þjóðverjar og
Rússar. Þýskar riddarareglur og
rússneskir keisarar kúguðu þjóðina
á víxl öldum saman og stundum í
sameiningu. Hún var aðeins full-
valda til 1940 og síðan aftur frá
1991.
Ein magnaðasta bókin, sem sett
hefur verið saman um örlög Eist-
lands á tuttugustu öld, Grafir án
krossa, er eftir skáldið Arved Viirla-
id, sem var aðeins átján ára sumarið
1940, þegar Stalín lagði undir sig
land hans. Gerðist Viirlaid „skógar-
bróðir“ eins og þeir skæruliðar voru
kallaðir, sem leyndust í skógum og
börðust gegn kommúnistum. Eftir
að Þjóðverjar ruddust inn í Eistland
sumarið 1941 vildi Viirlaid ekki
berjast með þeim svo að hann hélt
til Finnlands og gekk í sérstaka
eistneska hersveit innan finnska
hersins sem barðist við Rauða her-
inn í Framhaldsstríðinu svonefnda,
sem Finnar háðu við Kremlverja
1941-1944. Eftir að Finnar sömdu
um vopnahlé við Stalín var Viirlaid
sendur heim. Þaðan tókst honum að
flýja til Svíþjóðar og síðan Bret-
lands en hann settist loks að í Kan-
ada og lést árið 2015, 93 ára gamall.
Grafir án krossa er heimilda-
skáldsaga, sótt í reynslu Viirlaids
sjálfs og félaga hans. Gamall skóg-
arbróðir, Taavi Raudoja, snýr aftur
til Eistlands 1944 eftir að hafa bar-
ist í finnska hernum. Kremlverjar
hafa þá aftur lagt landið undir sig.
Hann er fangelsaður og reynir
leynilögregla kommúnista að pynta
hann til sagna um vopnabræður
hans. Hann sleppur úr fangelsinu
og gerist aftur skógarbróðir. Kona
hans og sonur eru fangelsuð. Eftir
ótrúlegar raunir gengur kona hans
af vitinu. Leynilögreglan lætur hana
lausa í því skyni að lokka Taavi í
gildru. Það tekst ekki en bardagar
halda áfram milli skógarbræðra og
leynilögreglunnar uns Taavi
ákveður að reyna að komast úr
landi og segja umheiminum frá öll-
um hinum nafnlausu fórnarlömbum
kommúnista sem hvíla í gröfum án
krossa.
Bókin er fjörlega skrifuð og af
djúpri þekkingu á aðstæðum. Inn í
hana fléttast sögur um ást og hatur,
svik og hugrekki. Hún er um þá val-
þröng sem einstaklingar undir-
okaðrar smáþjóðar standa frammi
fyrir. Bækur Viirlaids voru strang-
lega bannaðar á hernámsárunum í
Eistlandi, allt til 1991.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Grafir án krossa