Morgunblaðið - 28.05.2018, Blaðsíða 21

21
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 28. MAÍ 2018
Laugardalshöll Talning atkvæða í kosningunum í Reykjavík á laugardag fór fram í Höllinni, þar sem mörg úrslit hafa litið dagsins ljós, en andrúmsloftið var öðruvísi en á kappleikjum.
Árni Sæberg
Nú grænkar óðum
og margir taka sér
tíma til útivistar og
endurnýjaðra kynna
við landið okkar. Það
leiðir hugann að
ástandi þess, gróðurs
og jarðvegs sem og
auðna hálendisins. Í Ís-
lendingabók sinni frá
um 1120 rifjar Ari fróði
upp gömul minni um
ásýnd þess við landnám með orð-
unum „Í þann tíð var Ísland viði vax-
ið á milli fjalls og fjöru.“ Þessi
knappa en sannferðuga lýsing varð
mörgum umhugsunarefni og brýn-
ing á 19. öld og leiddi m.a. til fyrstu
lagasetningar um skógrækt og varn-
ir gegn uppblæstri upp úr aldamót-
unum 1900. Með henni var brugðist
við neyðarástandi á stórum svæðum
vegna uppblásturs og til að bjarga
örfáum skógarleifum, fyrst af öllu á
Hallormsstað og á Vöglum. Við bú-
um nú að aldarlangri reynslu á sviði
landgræðslu og skógræktar þar sem
margt jákvætt hefur verið unnið og
aflað hefur verið margháttaðrar
þekkingar á sviði gróðurs og jarð-
vegs, síðast með lúkningu vistgerð-
arkorta á vegum Náttúrufræðistofn-
unar. Samt vantar enn mikið upp á
að í löggjöf og fram-
kvæmd birtist okkur
heildstæð sýn um
landsauðlindirnar og
æskilega meðferð
þeirra.
Ýmist í ökkla
eða eyra
Ekki tjóar að fárast
yfir áníðslu kynslóða
fyrri alda í tíð sjálfs-
þurftarbúskapar.
Seinni hluti síðustu ald-
ar endurspeglar hins
vegar öfgakenndar sveiflur í um-
gengni við landið. Þá meira en tvö-
faldaðist sauðfjár- og hrossafjöldi á
fáeinum áratugum og votlendi var
rist sundur með skurðum. Þar við
bættust virkjunaráform með miðl-
unarlónum á helstu gróðurvinjum
hálendisins. Þótt þessi skelfilega
umgengni við landið hafi að nokkru
gengið til baka vantar mikið á að
sjálfbær landnotkun sé orðin leið-
arljós. Ofbeit sauðfjár á sér áfram
stað víða og hrossaeign með um 70
þúsund hesta er langt yfir skyn-
samlegum mörkum. Þótt skurð-
gröftur á nýjum votlendissvæðum
hafi að mestu stöðvast er langt í að
teljandi endurheimt votlendis gangi
eftir. Landgræðsla er enn stunduð
með ágengri tegund eins og lúpínu
og engin trúverðug áform eru uppi
um að stöðva útbreiðslu hennar.
Plöntun barrtrjáa í birkiskóglendi
heyrir víðast sögunni til en und-
irbúningur og eftirlit með svonefndri
bændaskógrækt er allsendis ófull-
nægjandi og markmiðin óskýr. Þótt
loks sé að rofa til um lagaramma fyr-
ir skipulagsákvarðanir sem snúa að
landnotkun þarf stórátak að koma til
í samstarfi sveitarfélaga og Skipu-
lagsstofnunar til að viðunandi
grunnur sé lagður fyrir ákvarðanir
um ráðstöfun lands og nýtingu þess.
Við þetta bætist nú hömlulaus fjölg-
un ferðamanna til landsins með til-
heyrandi átroðningi sem ógnar um-
hverfi eftirsóttra náttúrusvæða.
Löggjafi og stjórnsýsla
þurfa að vakna
Þekking á náttúru landsins hefur
vaxið hröðum skrefum fyrir til-
stuðlan vísindamanna og sérfræð-
inga á mörgum stofnunum og mögu-
leikar á yfirsýn hafa vaxið hröðum
skrefum, m.a. með fjarkönnun. Hins
vegar skortir mjög á úrvinnslu á nið-
urstöðum, samræmingu í löggjöf og
eftirfylgni um aðhald og skipulags-
ákvarðanir. Á þetta hefur verið bent
í áliti margra nefnda og starfshópa
sem falið hefur verið að greina stöð-
una í þessum efnum hin síðustu ár.
Dæmi um slíkt er ágætt álit starfs-
hóps ráðuneyta um beitarstjórnun
og sjálfbæra landnýtingu sem skilaði
af sér í janúar 2013 og benti á marga
veikleika í stjórnkerfi og fram-
kvæmd og leiðir til úrbóta. Meðal
þess sem þar var lagt til er að byggt
verði upp símatskerfi til vöktunar á
ástandi gróður- og jarðvegsauðlinda
til stjórnar á nýtingu, að unnið verði
svæðisbundið að beitarstjórnun og
skipulagi landnotkunar og að hafin
verði vinna að leiðbeinandi ramma-
áætlun um slíkt skipulag. Bent er á
að ástand og afköst vistkerfa lands-
ins séu almennt miklu lakari en þau
gætu verið. – Ísland hefur frá árinu
1994 verið aðili að Ríó-samningnum
um líffræðilega fjölbreytni sem hef-
ur að geyma fjölmörg leiðbeinandi
ákvæði. Þeim hefur hins vegar lítið
verið sinnt hérlendis, þar á meðal
um nýtingu og dreifingu innfluttra
tegunda, að ekki sé talað um vöktun
og viðbrögð gagnvart ágengum teg-
undum eins og lúpínu.
Heildstæða löggjöf þarf um
gróður og jarðveg
Það segir sína sögu um tregðu og
hindranir í íslensku stjórnkerfi að
engin heildstæð og samræmd lög-
gjöf er til staðar um gróður- og jarð-
vegsauðlindina. Lögin um skógrækt
hafa að mestu staðið óbreytt frá
árinu 1955 og lögin um landgræðslu
eru að stofni til frá 1965. Miklu
skiptir að sett verði ný löggjöf varð-
andi meðferð og umgengni við landið
og að hún sé heildstæð og innbyrðis í
rökrænu samhengi. Yfirskrift henn-
ar gæti verið lög um gróður- og jarð-
vegsvernd og hún þarf að endur-
spegla í senn alþjóðlega þekkingu og
sáttmála sem og skýr ákvæði um
einstök efnissvið. Miklu skiptir að
einnig séu ljós fyrirmæli um farvegi
einstakra efnisþátta innan stjórn-
sýslunnar, jafnt hjá ríki og sveitar-
stjórnum og stofnunum á þeirra
vegum. Taka þarf jafnframt mið af
alþjóðlegum skuldbindingum og lík-
legum umhverfisbreytingum, ekki
síst á sviði loftslagsmála. Veruleg
hækkun meðalhita sem spáð er á
norðlægum slóðum mun væntanlega
bæta vaxtarskilyrði innlends gróð-
urs, þar á meðal birkisins, þ.e. þess
„viðar“ sem klæddi Ísland í önd-
verðu.
Eftir Hjörleif
Guttormsson » Það segir sína sögu
um tregðu og hindr-
anir í íslensku stjórn-
kerfi að engin heildstæð
og samræmd löggjöf er
til staðar um gróður- og
jarðvegsauðlindina.
Hjörleifur Guttormsson
Höfundur er náttúrufræðingur.
Heildstæða stefnu og löggjöf vantar
um gróður- og jarðvegsauðlindina
Þann 14. maí síðast-
liðinn voru 70 ár liðin
frá stofnun Ísraelsríkis
hins nýja. Af því tilefni
hef ég tekið saman
greinar um sögu og þró-
un mála í Ísrael og Pal-
estínu frá 1948, til að
varpa ljósi á atburði líð-
andi stundar. Munu
þessar greinar birtast
hér í Morgunblaðinu á
næstunni.
Stofnun
Það fór ekki mikið fyrir hátíðahöld-
um þennan dag fyrir 70 árum þegar
Ísraelsríki varð til. Athöfnin þegar
sjálfstæðisyfirlýsingin var lesin fór
fram í miklum flýti og henni hafði
verið haldið kirfilega leyndri enda
ástandið óöruggt þá sem endranær.
Þeir sem að henni stóðu töldu að Tel
Aviv-safnið á Rothschild-götu í Tel
Aviv, væri nokkuð öruggur staður, en
það var þá mollulegur staður í mið-
borginni. Boð um að taka þátt í at-
höfninni voru send samdægurs og
stólar voru fengnir að
láni frá nálægum kaffi-
húsum. Fátæklegu
ræðupúlti var komið
fyrir framan stólana og
á bak við það hengdu
menn upp mynd af upp-
hafsmanni síonismans,
Austurríkismanninum
Theodor Herzl. En það
var hann sem fyrstur
hafði sett fram hug-
myndina um ríki fyrir
gyðinga. Fyrir framan
safnið safnaðist saman
hópur fólks. Það hafði frést að eitt-
hvað stæði til. Einhver tengdi hátal-
arakerfi við púltið. Og svo kom virðu-
leg limúsína akandi upp að hótelinu.
Út úr henni steig leiðtogi síonista,
David Ben- Gurion, og gekk hröðum
skrefum upp að púltinu.
Á slaginu kl. 16 sló Ben-Gurion
fundarhamri í borð við hliðina á púlt-
inu og stakk upp á því að sunginn yrði
sálmurinn Hatikvah, sem áður hafði
verið einkennissöngur síonista en
varð nú þjóðsöngur Ísraels. „Ég mun
nú flytja sjálfstæðisyfirlýsingu rík-
isins fyrir ykkur,“ sagði hann í hljóð-
nemana sem sendu orð hans gegnum
útvarpið um alla Palestínu. „Við lýs-
um því hér með yfir að ríki gyðinga,
Ísraelsríki, hefur verið stofnað“. Aft-
ur sungu menn Hatikvah og Ben- Gu-
rion hrópaði: „Ísraelsríki hefur verið
stofnað. Þessum fundi er slitið“.
Aðdragandi
Eftir að hafa verið á flótta um
heiminn í ein 1900 ár, oft ofsóttir og
hraktir, höfðu gyðingar aftur eignast
föðurland. Vandinn var aftur á móti
sá, að á því landi sem gyðingar gerðu
tilkall til, höfðu í hundruð ára búið
arabar, sem ekki ætluðu sér að láta
frá sér landið sitt, borgir og þorp, af
fúsum og frjálsum vilja. Og til að gera
málið enn flóknara höfðu evrópsku
stórveldin stýrt öllu þessu svæði og
löndunum í kring síðan í lok fyrri
heimsstyrjaldar, skipt því á milli sín í
áhrifasvæði og búið til ný ríki þar, al-
gerlega eftir eigin geðþótta. Fyrr
höfðu Tyrkir ráðið landinu um aldir.
Arabar tóku Palestínu af Aust-
Rómverska ríkinu árið 648 en gyð-
ingar höfðu verið reknir frá Palestínu
af Rómverjum árið 75 eftir Krist. Áð-
ur höfðu þeir ráðið landinu í 1200 ár.
En eftir fyrri heimsstyrjöldina
stýrðu Frakkar Sýrlandi og Bretar
Palestínu í umboðið Þjóðaráðsins
svokallaða. Þjóðaráðið var einskonar
fyrirrennari Sameinuðu þjóðanna.
Það var sömuleiðis eftir fyrri
heimsstyrjöldina sem Þjóðaráðið,
ákvað að skapa ætti „þjóðarheimili í
Palestinu fyrir gyðingaþjóðina“.
Sameinuðu þjóðirnar samþykktu síð-
an árið 1947 að skipta Palestínu í tvö
ríki, eitt fyrir araba og eitt fyrir gyð-
inga. Afleiðingin var styrjöld milli
araba og gyðinga. Gyðingar sam-
þykktu skilmála Sameinuðu þjóðanna
en arabar höfnuðu þeim.
Og það voru ekki aðeins Palest-
ínuarabar sem höfnuðu þeim, heldur
réðust fimm nágrannaþjóðir á Ísrael
árið 1948, um leið og ríkið hafði verið
stofnað. Ísraelsmenn sigruðu í því
stríði og lifðu af. En um 700.000 Pal-
estínuarabar flúðu eða voru hraktir
frá heimilum sínum til Vesturbakka
Jórdan, Gaza-strandarinnar, Jórd-
aníu, Sýrlands og Líbanon. Stríðið
varð aðeins hið fyrsta í röð styrjalda,
átaka og hryðjuverka sem hafa sett
mark sitt á sögu þessa landsvæðis
síðan. Enn virðist enginn friður í
vændum. Nánar verður fjallað um að-
draganda þessara atburða í næstu
grein.
Ísrael 70 ára
Eftir Þórhall
Heimisson
Þórhallur Heimisson
»Eftir að hafa verið
á flótta um heiminn
í ein 1900 ár, oft ofsóttir
og hraktir, höfðu
gyðingar aftur eignast
föðurland.
Höfundur er prestur.
Jerúsalem séð frá Olíufjallinu.