Morgunblaðið - 07.07.2018, Síða 22

22 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 7. JÚLÍ 2018
Weleda er leiðandi vörumerki í sölu á lífrænum
barnahúðvörum síðan 1921 !
Útsölustaðir: Apótek og heilsuverslanir. Netverslun: heimkaup.is, lyfja.is,
heilsuhusid.is, baenduribaenum.is
Since 1921
Ég ræddi við verkfræðing um daginn sem taldi sig vera betur læs-an á tölur en bókmenntir. Hann leiddi þó talið að Káinn (eðaK.N., Kristjáni N. Júlíusi, 1860-1936), Eyfirðingnum snjalla semyfirgaf ættlandið 18 ára og hélt vestur um haf. Verkfræðingur-
inn greindi mér frá aðferð sem hann hafði beitt við börn sín: Þegar þau
komu til hans í öngum sínum og áttu að skila ritgerð um „uppáhaldsskáldið“
sitt rétti hann þeim bók með kviðlingum Káins. Þau fóru að lesa, skrifuðu
ritgerðina og ánetjuðust við það kveðskap og bókmenntum. Þau höfðu
fundið hjá Káinn eitthvað við sitt hæfi enda úr mörgu að velja því að hann
sló á marga og ólíka strengi með kímni og orðaleikjum, oft í bland við nap-
urt háð, enda var honum ekkert heilagt.
Eitt af því sem Káinn lét landa sína „gráta af kæti“ yfir var að sýna
hvernig enskan í Vesturheimi var farin að
smeygja sér inn í mál íslensku landnemanna. Í
kvæðinu Bréf til Jónasar Hall kemur fram að ís-
lenskur menningarviti sé kominn í heimsókn til
Vesturheims og að hann hafi amast við ensku-
slettum vesturfara:
Heyri eg sagt hann hati enska heimsku prjálið
og hengi þá sem „mixa“ málið.
Skáldið fer í vörn enda er honum málið skylt
og endar ljóðabréfið á orðunum „ég held það
ætti’að hengj’ann líka“.
Eftirfarandi kviðlingur heitir Nesjungurinn:
Það fæddist maður í „Foolish“-nesi
og fluttist þaðan að „Selfish“-nesi,
nú er hann hér í „Holy“-nesi,
en hefir verið á Langanesi.
[Sbr. ensku orðin foolishness, holiness o.s.frv.]
Þessi tegund af „mixi“ er ólíkt skemmtilegri
en „mixið“ sem við heyrum hér heima þessi misserin.
Vísan Fónið tengist misheyrn í síma í heimabyggðinni Garðar („fónið“ er
augljóslega vestur-íslenska
orðið yfir síma):
Kom til Garðar kynleg frétt:
að Káinn væri dáinn,
þó var ekki þetta rétt, –
það var bara páfinn.
Það var semsagt „bara páf-
inn“ [frb. páinn] sem var dáinn, ekki íslenski snillingurinn sem mokaði í ára-
tugi flórinn í fjósi húsbænda sinna í Norður-Dakóta. Ein af fjósavísum
Káins tengist einmitt heilagleik og kristni: Trúboðinn Jakob mormónapost-
uli kom í fjósið til hans og flutti honum innblásinn boðskap sinn. Káinn
sýndi honum víst lítinn áhuga því hann hélt áfram að moka flórinn. Þá
krafði trúboðinn hann um að gera grein fyrir trú sinni fyrst hann dauf-
heyrðist þannig við kenningu hans. Káinn svaraði:
Kýrrassa tók eg trú,
traust hefir reynst mér sú.
Í flórnum því fæ eg að standa
fyrir náð heilags anda.
Endum á hinni alþekktu Nýju vögguvísu sem byrjar nógu innilega og
endar á 5. boðorðinu:
Farðu að sofa, blessað barnið smáa,
brúkaðu ekki minnsta fjandans þráa.
Haltu kjafti! Hlýddu og vertu góður!
Heiðra skaltu föður þinn og móður.
Niðurstaðan í dag: Fylgjum dæmi Brynjólfs Sigurðssonar verkfræðings
og réttum börnunum Kviðlinga Káins.
Þeir sem „mixa“ málið
Tungutak
Baldur Hafstað
bhafstad@hi.is
Fyrr á þessu ári kom út rúmlega 700 blað-síðna bók hjá bókaútgáfunni Sæmundi, semnefnist Stalín, ævi og aldurtili. Höfundurbókarinnar heitir Edvard Radzinskij og er
þekktur leikritahöfundur og höfundur bóka um sagn-
fræðileg málefni í Rússlandi. Þessi útgáfa er til-
einkuð aldarafmæli rússnesku byltingarinnar og hef-
ur Haukur Jóhannsson þýtt hana úr rússnesku.
Þýðingin er augljóslega mjög vönduð.
Fyrr á tíð voru hávær rifrildi um glæpaverk Stal-
íns reglulegur þáttur í stjórnmáladeilum á Íslandi.
Sameiningarflokkur alþýðu – Sósíalistaflokkurinn,
var mun öflugri hér á Íslandi en áþekkir flokkar í
öðrum löndum og Þjóðviljinn var sterkt málgagn
þess flokks. Deilur um Stalín fóru fram á mörgum
vígstöðvum, á Alþingi, í blöðunum, á stjórnmála-
fundum og á leikvellinum við Laugarnesskólann, þar
sem greinarhöfundur þekkti til.
Við, andstæðingar kommúnista, útlistuðum glæpa-
verk hans, málsvarar hans á Íslandi hófu hann til
skýjanna.
Nú þarf ekki að deila lengur um staðreyndir varð-
andi Stalín. „Við“ reyndumst hafa haft rétt fyrir okk-
ur að mestu leyti með einni undantekningu þó. And-
stæðingar Sovétríkjanna á Vesturlöndum gerðu sér
enga grein fyrir því á þeim tímum
hvers konar óargadýr var á ferð
og gekk undir nafninu Stalín.
Nú hafa sagnfræðingar, ekki
sízt meðal Rússa sjálfra, farið svo
rækilega ofan í allar heimildir
sem til eru, að ekki verður lengur
deilt um það, sem gerðist í draumaríki sósíalismans.
Og bók Radzinskijs er ein staðfesting þess. Hún
byggist augljóslega á gífurlegri heimildarvinnu, bæði
með lestri skjala, en ekki síður með samtölum við
fólk og heimsóknum á sögustaði.
Bókin lýsir slíkri andstyggð í mannlegum sam-
skiptum og slíkum skepnuskap að með ólíkindum er.
Það er ekki að ástæðulausu, að spurt er aftur og aft-
ur í bókum um Sovétríkin og kvikmyndum, sem gerð-
ar hafa verið um þetta tímabil, hvort þessi maður
hafi gengið heill til skógar.
Við lestur þessarar bókar birtist sú mynd að fyrst
hafi Stalín fundið hjá sér þörf til, ýmist að drepa eða
koma fyrir í þrælabúðum í Síberíu ýmsum nánustu
ættingjum þeirra tveggja eiginkvenna, sem hann átti
um ævina og spurningar hafa vaknað um lát þeirra
beggja. Að einhverju leyti virðist ástæðan hafa verið
sú, að útrýma yrði öllum, sem hugsanlega höfðu ein-
hverja hugmynd um hvern mann hann hafði að
geyma.
En jafnhliða og fram að heimsstyrjöldinni síðari
hófst hann handa um sams konar útrýmingu þeirra,
sem hann hafði starfað mest með þannig að enginn
var óhultur. Hann virðist skv. lýsingum í bók Radz-
inskjis hafa notið þessa dauðastríðs fyrrverandi fé-
laga sinna og oft notaði hann suma þeirra til að
drepa aðra áður en hann lét drepa þá sjálfa.
Svo kom að því skv. bókinni, að nánustu samstarfs-
menn hans drápu hann sjálfan. Þar hafi komið við
sögu Bería, Krúsjoff og Malenkov. Sumar heimildir
telja að það sem hafi hvatt þá til dáða hafi verið
óþægileg tilfinning, sem þeir hafi allir fengið um að
Stalín væri að undirbúa nýjar hreinsanir innan
Kommúnistaflokks Sovétríkjanna og þeim yrði sjálf-
um komið fyrir kattarnef.
Þegar saga þessa tímabils er lesin, hvort sem er
um framvindu mála í Sovétríkjunum eða í Þriðja rík-
inu verður ljóst og hefur lengi verið að það er ekki
hægt að gera neinn mun á glæpaverkum Stalíns og
Hitlers. Þeir eru af sama sauðahúsi, þótt Stalín hafi
ekki sízt drepið þá sem næst honum stóðu í fjöl-
skyldu eða flokki en Hitler gyðinga. Almennir borg-
arar voru að sjálfsögðu fórnarlömb beggja.
Lestur þessarar bókar vekur jafnframt upp ýmsar
spurningar, sem snúa að okkar samfélagi. Það voru
ekki bara fámennir hópar kommúnista, sem settu
Stalín á stall í umræðum hér á Íslandi. Þar kom líka
við sögu menningarelíta þeirra
tíma á Íslandi, ekki sízt nokkrir
af helztu rithöfundum þjóðar-
innar.
Um þennan þátt í menningar-
sögu okkar samfélags á 20. öld
hefur ekki verið fjallað að nokkru
marki. Það þarf að gera. Þessa sögu þarf að skrifa.
Hvers vegna létu þessir menn blekkjast? Eða vissu
þeir meira en þeir vildu vera láta?
Nú skal tekið skýrt fram að með þessu er ekki ver-
ið að hvetja til pólitísks uppgjörs við liðna tíð. Matt-
hías Johannessen kenndi okkur Birni Bjarnasyni það
fyrir þremur áratugum að það væri ekki til farsældar
fyrir einn eða neinn.
En það þýðir ekki að það eigi að breiða yfir þenn-
an þátt í okkar samtímasögu, eins og Spánverjar hafa
gert varðandi borgarastríðið á Spáni og hefur leitt til
þess að enn leitar fólk líkamsleifa ættingja sinna í
fjöldagröfum hér og þar.
Augljóst er að í Rússlandi sjálfu er mikill fjöldi
fjölskyldna, sem á um sárt að binda eftir ógnarstjórn
Stalíns og kommúnista. Enn er á lífi gamalt fólk, sem
upplifði þessa atburði sem börn á eigin heimilum og
er enn að segja frá og rifja þær sögur upp. Það mun
þurfa margar nýjar kynslóðir til þess að þær sögur
gleymist, ef þær þá gleymast yfirleitt.
Það er athyglisvert að þessi útgáfa er styrkt af
MÍR, Menningartengslum Íslands og Rússlands, sem
sennilega eru sömu samtök og áður hétu Menningar-
tengsl Íslands og Ráðstjórnarríkjanna.
Sú var tíðin að þau samtök hefðu ekki staðið að
dreifingu slíkra upplýsinga um Stalín og er að finna í
þessari bók.
Kannski felst í stuðningi þeirra viðurkenning á
mistökum fyrri tíma og þá fer vel á því.
Óargadýr
Bókin lýsir slíkri andstyggð
í mannlegum samskiptum
að með ólíkindum er.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Þegar ég fylgdist með heims-meistaramótinu í knattspyrnu
2018, rifjaðist upp fyrir mér sam-
anburður, sem Ólafur Björnsson,
hagfræðiprófessor og þingmaður
Sjálfstæðisflokksins, gerði á hægri-
og vinstristefnu á ráðstefnu Vöku,
félags lýðræðissinnaðra stúdenta,
18. mars 1961. Hægrimenn teldu, að
ríkið ætti að gegna svipuðu hlut-
verki og dómari og línuverðir í
knattspyrnuleik. Það skyldi sjá um,
að fylgt væri settum reglum, en
leyfa einstaklingunum að öðru leyti
að keppa að markmiðum sínum á
sama velli. Vinstrimenn hugsuðu sér
hins vegar ríkið eins og fóstru á
dagheimili, sem ætti að annast um
börnin, en um leið ráða yfir þeim.
Alkunn hugmynd sænskra jafn-
aðarmanna um „folkhemmet“ er af
þeirri rót runnin.
Auðvitað er hvorug líkingin full-
komin. Lífið er um það frábrugðið
knattspyrnuleik, að ekki geta allir
verið íþróttakappar. Börn, gamal-
menni, öryrkjar og sjúklingar
þarfnast umönnunar, þótt búa megi
svo um hnúta með sjúkratrygg-
ingum og lífeyrissjóðum, að sumt
geti þetta fólk greitt sjálft fyrir
umönnun annarra. Hin líkingin er
þó sýnu ófullkomnari. Með skipting-
unni í fóstrur og börn er gert ráð
fyrir, að einn hópur hafi yfir-
burðaþekkingu, sem aðra vanti, svo
að hann skuli stjórna og aðrir hlýða.
Sú er hins vegar ekki reyndin í
mannlegu samlífi, þar sem þekk-
ingin dreifist á alla mennina.
Vinstrimenn hafa því margir
horfið frá hugmyndinni um ríkið
sem barnfóstru. Þeir viðurkenna, að
lífið sé miklu líkara knattspyrnuleik
en barnaheimili. En þeir vilja ekki
láta sér nægja eins og hægrimenn
að jafna rétt allra til að keppa á vell-
inum, heldur krefjast þess líka, að
niðurstöður verði jafnaðar. Ef eitt
lið skorar átta mörk og annað tvö,
þá vilja vinstrimenn flytja þrjú
mörk á milli, svo að fimm mörk séu
skráð hjá báðum. Hægrimenn
benda á það á móti, að þá dragi
mjög úr hvatningunni til að leggja
sig fram, jafnframt því sem upplýs-
ingar glatast um, hverjir séu hæf-
astir. Það er einmitt tilgangur sér-
hverrar keppni að komast að því,
hver skari fram úr hvar, svo að ólík-
ir og misjafnir hæfileikar þeirra geti
nýst sem best.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Knattspyrnuleikur
eða dagheimili?