Morgunblaðið - 18.07.2018, Side 19

19
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 18. JÚLÍ 2018
Alþingi kemur sam-
an á Þingvöllum í dag
á hundrað ára afmæli
undirritunar sam-
bandslaganna um full-
veldi Íslands. Ég hef
orðið vör við málsmet-
andi fólk kenna slíkan
fund á Þingvöllum við
tildur og prjál því
staðurinn tengist ekki
fullveldinu sem slíku.
En það er fjarri sanni.
Hugmyndasaga fullveldis sem
sjálfstæðiskröfu Íslendinga hófst
einmitt með Þingvallafundi þann 29.
júní 1907.
Í aðdraganda hans höfðu þing-
málafundir verið haldnir í öllum
sýslum og kaupstöðum landsins og
krafan um fullt vald þróast að orða-
lagi og hugsun. Alþingismenn gætu
í dag íhugað kraftinn sem bjó í
þessari lifandi fundahefð að fornum
sið með Þingvelli sem hápunkt.
Gísli Sveinsson skrifaði ítarlega
grein um þennan fund í tímaritið
Eimreiðina 1908 og sagði þar: „Al-
frjáls lönd... eru nefnd ríki. En hvað
er það sem er aðaleinkenni þessara
ríkja? Það verður sagt í einu orði:
Það er fullveldi.“
Lykilmenn samninganna 1918
voru Einar Arnórsson lagaprófess-
or með meiru og Bjarni Jónsson al-
þingismaður frá Vogi. Árið 1917
hafði Alþingi fellt sjálfstjórnar-
kröfur landsins undir hugtakið full-
veldi í þingsályktun og skipað sjö
manna fullveldisnefnd sem gerði í
framhaldinu kröfu um sérstakan
verslunarfána. Bjarni lýsti tilgangi
kröfunnar um verslunarfána svo í
ræðu á Alþingi: „Nefndin hugsaði
sér fánann sem einkenni fullvalda
ríkis. En hún kaus af varfærni að
taka heldur fánann en allt málið
upp frá rótum, sakir þess að kapp-
girni Dana yrði þá síður vakin, ef
þeir gætu viðurkennt fullveldi vort
með svo yfirlætislausum hætti.
Þurfti þá ekki fyrr en fram var
gengið málið að hreyfa því, að auð-
vitað væri þetta fullveldið.“
Samningstilboðið sem Danir
komu með til Reykjavíkur í byrjun
júlí 1918 fól í sér sambandslög um
sjálfstæði Íslands. Það hefði dugað
til að verða dominion eins og Ný-
fundnaland eða (umdeilt) sjálf-
stjórnarsvæði eins og Álandseyjar,
en var ekki nóg til að stofna ís-
lenskt nútímaríki þjóðar meðal
þjóða og var þess vegna hafnað.
Með stefnufestu tókst sem til var
efnt að sambandslögin
fólu í sér fullveldi Ís-
lands og urðu aflvaki
allra þeirra stofnana
sem tilheyra fullvalda
íslensku ríki s.s
Hæstaréttar.
Í lagadeild Háskóla
Íslands var minni kyn-
slóð samt kennt að
fullveldið hefði sætt
„ýmsum takmörk-
unum“ og álitamál um
sambandsform
ríkjanna tveggja varpaði til
skamms tíma skugga yfir dýpri
merkingu fullveldisins. Í Evrópu-
umræðu síðustu 20 ára hefur svo
fullveldi iðulega orðið að þunnu
pólitísku slagorði á báða bóga.
Mikilvægt er að Einar Arnórsson
taldi takmarkað fullveldi óhugsandi.
Í ræðu á Alþingi 1918 sagði hann: Í
umræðunum í dag hefur komið
fram þetta ónákvæma orðalag
„skerðing fullveldis“; orðalag þetta
er sjálfsmótsögn. Annaðhvort er
maður lifandi eða dauður; ann-
aðhvort er um fullveldi að ræða eða
ekki.“
Dönum bar engin skylda til að
semja við Íslendinga, þess krafðist
enginn þjóðaréttur né tryggði
nokkur dómstóll. En sjálfstæðis-
barátta Íslendinga, háð með lögum,
var á undan tímanum. Stjórn-
málaskrif Íslendinga um ríkis-
réttinn voru aldrei grunnhyggin
heldur djúp og lögfræðilega mjög
sterk. Í raun var á Íslandi þegar til
staðar andlegt fullveldi, krafturinn
sem bjó í menningarlegri sjálfsvirð-
ingu. Fullveldið 1918 fékkst ekki
vegna ytri stuðnings heldur innri
styrks.
Fullnaðarsigur í sjálfstæðisbar-
áttu Íslendinga voru þau orð sem
Jón Magnússon þáverandi forsætis-
ráðherra valdi til að lýsa sam-
bandslögunum. Þau orð eru rétt og
sönn, nútímaríki þjóðar meðal þjóða
var orðið til. Hlýtur það ekki að
teljast mikilvægasta stjórnmála-
afrek í sögu landsins? Hvað ef það
hefði ekki orðið fullveldi 1918 held-
ur einungis sjálfstjórn? Hverju
væri Alþingi þá að fagna á Þingvöll-
um í dag?
Eftir Kristrúnu
Heimisdóttur
» „Annaðhvort er mað-
ur lifandi eða dauður;
annaðhvort er um full-
veldi að ræða eða ekki.“
Kristrún Heimisdóttir
„Það er fullveldi“
Höfundur er lögfræðingur.
Alþingi kemur sam-
an í dag á hátíðarfundi
á Þingvöllum í tilefni af
hundrað ára afmæli
fullveldisins. Þar verð-
ur til umræðu tillaga
formanna allra stjórn-
málaflokka á Alþingi
þar sem annars vegar
er lagt til að efla rann-
sóknir á sjávarauð-
lindinni með smíði nýs
hafrannsóknaskips og hins vegar
stofnun nýs Barnamenningarsjóðs
til næstu fimm ára sem ætlað er að
tryggja þátttöku allra barna í sköp-
un og menningu.
Báðar þessar tillögur snúast um
framtíðina. Hafið hefur alla tíð mót-
að þessa eyþjóð, verið uppspretta
lífsbjargar okkar en er að breytast,
ekki síst vegna loftslagsbreytinga af
mannavöldum. Þar er mikilvægt að
tryggja öflugar rannsóknir til að við
getum spornað við breytingum á
borð við súrnun sjávar
og annarri mengun, til
dæmis plastmengun.
Um leið er mikilvægara
en nokkru sinni að fylgj-
ast með fiskistofnunum
sem munu væntanlega
verða fyrir áhrifum af
þessum miklu breyting-
um. Gæfa okkar í fram-
tíðinni mun ráðast af því
hversu vel við munum
standa að rannsóknum,
vöktun og þróun á öllum
sviðum, ekki síst þegar kemur að
auðlindum okkar.
Tillagan um Barnamenningarsjóð
endurspeglar skýran vilja Alþingis
til að horfa sérstaklega til barna og
ungmenna og þannig til framtíðar.
Hún felur það í sér að tryggja betur
aðgengi allra barna að menningu,
stuðla að aukinni sköpun barna og
ungmenna á sviði lista og menningar
og stuðla að aukinni samfélagslegri
þátttöku barna í takt við Barnasátt-
mála Sameinuðu þjóðanna, meðal
annars með nýju barnaþingi sem
haldið verður reglulega á vegum
Umboðsmanns barna.
Samfélög eiga ekki síst að vera
mæld eftir því hvernig þau koma
fram við börn og hvernig þau
tryggja að öll börn fái tækifæri til að
þroska hæfileika sína þannig að þau
nái að dafna og fylgja draumum sín-
um eftir. Þannig tryggjum við betra
samfélag, jafnaðarsamfélag.
Fullveldisafmælið snýst bæði um
að minnast þess framsýna fólks sem
barðist fyrir fullveldinu á erfiðum
tímum fyrir einni öld og að strengja
heit inn í framtíðina. Í fullveldishug-
takinu sjálfu felst nefnilega fyrirheit
um framtíð og þau samfélög sem
hafa trú á framtíðinni hlúa einkum
og sér í lagi að börnunum sínum. Ég
fagna þeirri trú á framtíðina sem
birtist í þessum tillögum.
Eftir Katrínu
Jakobsdóttur
» Tillagan um Barna-
menningarsjóð end-
urspeglar vilja Alþingis
til að horfa sérstaklega
til barna og ungmenna.
Katrín Jakobsdóttir
Höfundur er forsætisráðherra.
Heitum á framtíðina
Haldið er upp á það í
dag að 100 ár eru frá
því að samningnum um
fullveldi Íslands var
lokið með undirritun
sambandslaganna sem
tóku gildi 1. desember
1918. Sjálfstæðisbar-
áttan einkenndi 19.
öldina og markaði
endurreisn Alþingis Ís-
lendinga. Frelsisþráin
var mikil og snerist stjórnmála-
umræðan einkum um það hvernig
Íslendingar myndu ráða sínum mál-
um sjálfir.
Sjálfstæðisbaráttan
færði okkur betri lífskjör
Fullveldisárið 1918 var krefjandi
og stóð íslenska þjóðin frammi fyrir
áskorunum af náttúrunnar hendi
sem settu svip á þjóðlífið. Þá var
frostaveturinn mikli og hafís tor-
veldaði siglingar víða um landið.
Spánska veikin tók sinn toll af þjóð-
inni og Katla hóf upp raust sína.
Fullveldinu var fagnað hóflega í ljósi
þess sem á undan hafði gengið en ár-
ið 1918 færði íslensku þjóðinni auk-
inn rétt og varðaði mikilvægan
áfanga á leið okkar til
sjálfstæðis. Á þeim
hundrað árum sem lið-
in eru höfum við sem
frjálst og fullvalda ríki
náð að bylta lífskjörum
í landinu. Við höfum
borið gæfu til að nýta
auðlindir landsins á
sjálfbæran hátt og
styðja við öflugt vel-
ferðarsamfélag, þar
sem allir eiga að fá
tækifæri til að lifa
gæfuríku lífi óháð efna-
hag. Hins vegar er það svo að þrátt
fyrir að íslensku samfélagi hafi
vegnað vel á fullveldistímanum er
ekki sjálfgefið að svo verði næstu
100 árin. Því verðum við að vera
meðvituð um þær áskoranir sem við
stöndum frammi fyrir og takast á við
þær af festu. Mig langar til að fjalla
um þrjú grundvallaratriði sem oft
eru nefnd sem forsendur fullveldis,
en þau eru fólk, land og lögbundið
skipulag. Öll þessi atriði skipta máli í
fortíð, nútíð og framtíð.
Fólkið og tungumálið
Ein af þeim áskorunum sem ég vil
sérstaklega nefna er staða íslensk-
unnar. Tungan hefur átt undir högg
að sækja í kjölfar örra samfélags- og
tæknibreytinga sem hafa breytt
daglegu lífi okkar. Til að mynda hef-
ur snjalltækjabyltingin aukið að-
gang að erlendu afþreyingarefni. Þá
getur fólk talað við tækin sín á
ensku. Við viljum bregðast við þessu
og liður í því er framkvæmd á mál-
tækniáætlun fyrir íslensku 2018-
2022. Markmið hennar er að tryggja
að hægt sé að nota íslensku í sam-
skiptum við tæki og í allri upplýs-
ingavinnslu og gera tungumálið okk-
ar gildandi í stafrænum heimi til
framtíðar. Það er hins vegar ekki
nóg að snara öllum snjalltækjum yf-
ir á íslenska tungu. Við verðum sjálf
að vera meðvituð um mikilvægi þess
að leggja rækt við málið okkar og
nota það. Það eru forréttindi fyrir
litla þjóð að tala eigið tungumál. Því
vil ég brýna alla til þess að leggja
sitt af mörkum við að rækta það.
Landið okkar og eignarhald
Önnur áskorun sem ég vil nefna
snýr að landi og eignarhaldi á því.
Lög um eignarrétt og afnotarétt
fasteigna kveða á um að enginn megi
öðlast eignarrétt eða afnotarétt yfir
fasteignum á Íslandi nema viðkom-
andi aðili sé íslenskur ríkisborgari
eða með lögheimili á Íslandi. Hins
vegar getur ráðherra vikið frá þessu
skilyrði samkvæmt umsókn frá
áhugasömum aðilum, sem gerir nú-
verandi löggjöf fremur ógagnsæja.
Heimildir og takmarkanir erlendra
aðila utan EES-svæðisins er lúta að
fasteignum hér á landi eru einnig
óskýrar. Það verður að koma í veg
fyrir að landið hverfi smám saman
úr eigu þjóðarinnar og að náttúru-
auðlindir glatist. Staðreyndin er sú
að landfræðileg lega Íslands er afar
dýrmæt og mikilvægi hennar mun
aukast í framtíðinni. Í ríkisstjórnar-
sáttmálanum er kveðið á um að
skoðaðar verði leiðir til að setja skil-
yrði við kaup á landi sem taka mið af
stefnu stjórnvalda um þróun
byggða, landnýtingu og umgengni
um auðlindir. Það er nauðsynlegt að
marka skýrari stefnu í þessu máli.
Mikilvæg þrískipting valdsins
Í þriðja lagi langar mig að nefna
lögbundið skipulag. Það sem felst í
því að verða frjálst og fullvalda ríki
er einkaréttur þjóðarinnar til þess
að fara með æðstu stjórn dómsvalds,
löggjafar- og framkvæmdarvalds.
Það stjórnarfar sem reynst hefur
farsælast er lýðræðið. Þess vegna er
brýnt að efla Alþingi til að styðja við
stjórnskipan landsins. Umboðið sem
kjörnir fulltrúar hljóta í kosningum
er afar þýðingarmikið og mikilvægt
að styðja við það. Alþingismönnum
ber að varðveita þetta umboð af mik-
illi kostgæfni og það er okkar hlut-
verk að tryggja að opinber stefnu-
mótun taki ávallt mið af því.
Alþingismenn eru kjörnir til að
framfylgja málum sem þeir fá um-
boð til í kosningum. Pólitískt eignar-
hald á stefnumótun er lykilatriði í
því að hún sé farsæl og sjálfbær. Ef
kjörnir fulltrúar framkvæmdavalds-
ins missa sjónar á umboði sínu og
hlutverki gagnvart kjósendum er
lýðræðið sjálft í hættu.
Fullveldið og sá réttur sem því
fylgir hefur gert okkur kleift að
stýra málum okkar ásamt því að
vera virkir þátttakendur í alþjóða-
samfélaginu. Á dögum sem þessum,
þegar við horfum 100 ár aftur í tím-
ann, fyllumst við flest þakklæti fyrir
þær ákvarðanir sem tryggðu okkur
þessi réttindi. Hugurinn leitar síðan
óneitanlega til framtíðar og þeirra
verkefna sem bíða okkar, það er
okkar að tryggja þá farsæld.
Þakklæti á fullveldisafmæli og áskoranir framtíðar
Eftir Lilju Dögg
Alfreðsdóttur » Alþingismönnum ber
að varðveita þetta
umboð af kostgæfni.
Lilja Dögg Alfreðsdóttir
Höfundur er mennta- og
menningarmálaráðherra.
Þau tíðindi bárust á
dögunum að á sérstökum
þingfundi á Þingvöllum í
vikunni yrði lögð fram
þingsályktun um að hefja
smíði nýs hafrann-
sóknaskips. Þetta er gert
í tilefni af 100 ára full-
veldisafmæli Íslands. Á
það hefur verið bent und-
anfarin ár að skipakostur
Hafrannsóknastofnunar
sé að mörgu leyti úr sér
genginn og í raun sé löngu tímabært
að ráðast í smíði skips. Þetta eru því
ánægjulegar fréttir.
Íslendingar seldu fisk til útlanda
fyrir tæplega 200 milljarða króna í
fyrra. Það gerir um 550 milljónir
króna á hverjum einasta degi, alla 365
daga ársins. Fyrir þjóð sem byggir
lífsafkomu sína að verulegu leyti á
sjávarútvegi eru reglulegar og ítar-
legar hafrannsóknir mikilvægur þátt-
ur, ekki síst þegar hafðar eru í huga
þær breytingar sem eru að verða í
hafinu í kringum okkur.
Til marks um það hversu hafrann-
sóknir geta skipt þjóðarbúið miklu má
nefna dæmi af loðnuvertíðinni árið
2017. Fyrstu mælingar bentu til þess
að samkvæmt aflareglu
væri óhætt að veiða 57
þúsund tonn af loðnu. En
í samvinnu við útgerðir
fóru fram frekari mæl-
ingar. Í ljós kom að stofn-
inn var í raun miklu
stærri og lokaniður-
staðan varð sú að heimilt
var að veiða 299 þúsund
tonn. Þetta var því um
fimmföldun á upphaflegu
magni.
Loðnuveiði og -vinnsla
eru þjóðhagslega mikil-
vægar, skapa atvinnu á
sjó og í landi, ýta undir fjárfestingar
og skapa veltu og framkvæmdir í sam-
félaginu. Úthaldsdagur á hafrann-
sóknaskipi kostar um 3 milljónir
króna. Tvö skip í fimm daga rannsókn-
arleiðangri kosta því um 30 milljónir
króna. Útflutningstekjur af 285 þús-
und tonnum af loðnu, sem var kvóti
þessa árs, má áætla að séu um 18-19
milljarðar króna. Af því rennur um
hálfur milljarður króna beint til ríkis-
ins í formi veiðigjalds. Einnig verða til
umtalsverðar skatttekjur og útsvar af
launum, greiða þarf aflagjald, trygg-
ingagjald og kolefnisgjald. Ef horft er
á málið í þessu ljósi blasir við að nokkr-
ir úthaldsdagar á hafrannsóknaskipi
eru dropi í hafið miðað við verðmætin
sem geta orðið til. Það sem ríkið fær í
sinn hlut er langt umfram það sem
það kostar að halda úti rannsókna-
skipi í nokkra daga.
Hafrannsóknir snúast þó ekki allar
um krónur og aura. Málefni hafsins
eru í kastljósinu og það ekki að
ástæðulausu. Ábyrgð þeirra sem hafa
lífsviðurværi sitt af auðlindum hafsins
er mikil. Því ber að gæta þess að ætíð
séu fyrir hendi eins nákvæmar og
áreiðanlegar upplýsingar um ástand
þess og hægt er að verða sér úti um.
Til Íslendinga er litið á alþjóðlegum
vettvangi vegna málefna hafsins. Það
er því ekki bara nauðsyn fyrir okkur
að hafa nýjustu tækni tiltæka og boð-
leg skip, okkur ber skylda til að sjá til
þess að hafrannsóknir við Ísland séu
ætíð í fremstu röð.
Það sem ríkið fær í sinn hlut er
langt umfram það sem það kostar að
halda úti rannsóknaskipi í nokkra
daga.
Saga af loðnu, meira fyrir minna
Eftir Heiðrúnu Lind
Marteinsdóttur
Heiðrún Lind
Marteinsdóttir
»Nokkrir úthaldsdag-
ar á hafrannsókna-
skipi eru dropi í hafið
miðað við verðmætin
sem geta orðið til.
Höfundur er framkvæmdastjóri SFS.