Morgunblaðið - 20.08.2018, Side 16

16
MORGUNBLAÐIÐ MÁNUDAGUR 20. ÁGÚST 2018
Frumvarps-drög sjáv-arútvegs-
og landbúnaðar-
ráðherra um aukið
eftirlit með fólki
og fyrirtækjum í
sjávarútvegi hafa vakið hörð
viðbrögð og athyglisverðar
umræður. Í drögunum segir
að Fiskistofu hafi skort heim-
ildir til að sinna fiskveiðieft-
irliti og þar er meðal annars
gert ráð fyrir heimild til um-
fangsmikils myndavélaeftir-
lits í fiskiskipum og höfnum,
auk notkunar á drónum til að
þétta eftirlitsnetið enn frekar.
Ennfremur að Fiskistofa fái
rafrænan aðgang að vöktunar-
kerfum til að fylgjast betur
með.
Óhætt er að segja að Sam-
tök atvinnulífsins hafi tekið
þessum hugmyndum illa og
sögðust þau „leggjast gegn því
gríðarlega umfangsmikla
myndavélaeftirliti sem ætlað
er að koma upp til að fylgjast
með meintum og ætluðum
brotum á lögum sem gilda um
veiðar, vinnslu, flutning og
meðferð afla.“
Ennfremur segir í umsögn
Samtaka atvinnulífsins: „Eng-
inn vafi er á að nái þessi áform
fram að ganga munu þau
verða fyrirmynd annarra
eftirlitsstjórnvalda og innan
fárra ára gætu Íslendingar
búið við eftirlitsþjóðfélag af
áður óþekktri gerð sem hingað
til hefur einungis verið til í
skáldsögum og kvikmyndum.
Dæmin sanna að verði auknar
eftirlitsheimildir veittar einni
stofnun linna aðrar ekki látum
fyrr en þær búa við sömu
heimildir. Nú hafa nánast all-
ar stofnanir heimildir til að
leggja á dagsektir og stjórn-
valdssektir. Auðvelt er að sjá
fyrir sé að myndavélaeftirlit
Matvælastofnunar með með-
ferð og vinnslu annarra mat-
væla en sjávarfangs, mynda-
vélaeftirlit Samgöngustofu í
öllum ökutækjum, loftförum
og skipum til að tryggja að
farið sé að lögum og mynda-
vélaeftirlit Vinnueftirlits rík-
isins á öllum vinnustöðum til
að tryggja að aðstæður sé
jafnan í samræmi við lög og
reglur.“
Sífellt er gengið lengra í
þessum efnum og upptaln-
ingin í umsögn Samtaka at-
vinnulífsins er því miður ekki
fráleitur möguleiki. Vissulega
er það rétt sem lögmaður hjá
Alþýðusambandi Íslands benti
á að margt af þessu eftirliti er
þegar fyrir hendi í fyr-
irtækjum á vegum einkaaðila.
Þá ber þó að líta til þess að
það er samkvæmt
samkomulagi
þeirra sem fyrir
eftirlitinu verða og
þeir hafa val um
hvort þeir sætta
sig við eftirlitið
eða ekki. Þetta val er sjaldn-
ast fyrir hendi þegar ríkis-
valdið tekur ákvarðanir um
eftirlit. Ekki er gert ráð fyrir
að hægt sé að koma sér undan
opinberu eftirliti, í það
minnsta ekki með löglegum
leiðum.
En vissulega er það rétt-
mæt ábending að einkaaðilar
þurfa líka að gæta hófs í eft-
irlitinu. Eðlilegt er að þeir
vilji nýta nútímatækni til að
verja heimili sín og aðrar eig-
ur, þar með talin fyrirtæki,
gegn hvers kyns þjófnaði eða
skemmdarstarfsemi. Það felur
þó ekki í sér að þeir geti gert
hvað sem er til að ná þessu
fram og réttur annarra til að
sæta ekki eftirliti er ríkur og á
að vera það.
Fyrir fáum áratugum var
eftirlitsþjóðfélagið fjarlægur
möguleiki þó að austan Járn-
tjaldsins næðu yfirvöld mikl-
um árangri og ógeðfelldum.
En það var við stjórnarfar al-
ræðis. Nú þarf ekki alræði til,
nú getur nánast hver sem er
sett upp viðamikið eftirlits-
kerfi með myndavélum og
tölvubúnaði sem ekki kostar
mikið. Þá er það þekkt, og
verulegt áhyggjuefni að fyr-
irtæki, einkum alþjóðleg risa-
fyrirtæki á borð við Facebook
og Google, fylgjast grannt
með ferðum fólks á netinu,
skrá þær og hagnýta.
Nú, þegar eftirlit er orðið
jafn auðvelt og raun ber vitni,
þarf að gæta vel að hverju
skrefi sem stigið er í átt að
auknu eftirliti. Það að tæknin
geri kleift að auka eftirlit með
fólki og fyrirtækjum felur
ekki í sér að sjálfsagt sé að
ríkið taki slíka tækni í notkun
eða að öllum eigi að vera heim-
il notkun hennar fyrirvara-
laust. Í þessu efni verður sú
ágæta regla að gilda að frelsi
eins má ekki ná lengra en að
nefi annars. Vilji menn komast
nær náunganum verður að
gera þá kröfu að um slíkt hafi
verið samið fyrirfram.
Þar sem ríkið þarf ekki að
semja um eftirlitið, heldur set-
ur lög og reglur sem fólk þarf
að hlíta, þá verður að gera þá
kröfu til ríkisins að það stígi
sérstaklega varlega til jarðar í
þessum efnum. Ef rökstuddur
vafi leikur á um að eftirlitið sé
réttmætt ætti sá vafi að reikn-
ast kröfu um aukið ríkiseftirlit
í óhag.
Ekki er sjálfsagt að
ríkið nýti alla nýja
tækni til að auka
eftirlit með fólki}
Eftirlitsþjóðfélagið
alltumlykjandi
SVIÐSLJÓS
Jón Birgir Eiríksson
jbe@mbl.is
Ástæða er til að setja aukinnkraft í rannsóknir á óstöð-ugum og bröttum fjalls-hlíðum við jökla. Þetta er
mat Þorsteins Sæmundssonar, jarð-
fræðings við Háskóla Íslands, en
hann fór ásamt Jóni Kristni Helga-
syni, sérfræðingi á sviði skriðufalla
og hættumats hjá Veðurstofu Ís-
lands, að Svínafellsjökli nú fyrir
helgi í því skyni að koma fyrir mæli-
tækjum til að mæla gliðnun gríð-
arlangrar sprungu við jökulinn sem
vakið hefur athygli vísindamanna.
Fyrr í sumar var komið upp sí-
ritandi GPS-mælum við sprunguna
til að mæla gliðnun, en nú var komið
fyrir togmælum sem mæla gliðn-
unina í rauntíma. Eftirlit í rauntíma
er því tvöfalt ef svo má segja. Sam-
kvæmt ráðleggingum almannavarna
var skipulögðum ferðum upp á jökul-
inn var hætt fyrr í sumar og veitti
Vatnajökulsþjóðgarður ferðaþjón-
ustuferðum skilyrta undanþágu til að
fara með hópa ferðamanna upp á
Sólheimajökul.
Settu upp togmæli
„Nú höfum við sett upp tog-
mæla sem settir eru þvert yfir
sprungubarminn, gefa upp alla
færslu í rauntíma og mæla gliðn-
unina. Hingað til höfum við verið
með fastpunkta sem við höfum þurft
að fara upp eftir til að mæla, en nú
fáum við mælinguna um leið og hún
gerist,“ segir Þorsteinn, en einnig er
stuðst við gervitunglamælingar.
Efri hluti sprungunnar upp-
götvaðist árið 2014, en í vor kom í
ljós að sprungan er mun lengri og
gengur niður hlíðina að yfirborði jök-
ulsins. „Það mældist hreyfing í fyrra
í efri sprungunni upp á 1,3 senti-
metra og gervitunglagögn sýndu líka
færslu af þessari stærðargráðu. Það
er greinilegt að hlíðin er á hreyfingu,
en síðan er alltaf spurning hversu
mikla hreyfingu þarf til að efnið fari
af stað,“ segir Þorsteinn. Hann segir
að sprungan sé 1,7 kílómetrar að
lengd og liggur efri hluti hennar í um
850 metra hæð. „Hún gengur síðan
skáhallt niður hlíðina og að jöklinum.
Ef snið er tekið frá efsta punkti og
niður að yfirborði jökulsins, þá eru
þetta um 60-70 milljónir rúmmetra
af efni sem er á hreyfingu. Það er
ekki víst hvort það færi allt í einu,
það er mikil óvissa um það,“ segir
Þorsteinn. „Ef þetta færi allt í einu,
þá yrði þetta mjög stórt berghlaup,“
segir hann, en til samanburðar má
geta þess að skriðan sem féll í Híta-
rdal fyrr í sumar var 10-20 milljónir
rúmmetra og berghlaupið í Öskju ár-
ið 2014 um 20 milljónir rúmmetra.
Næst verður farið að Svínafells-
jökli í rannsóknarleiðangur í næsta
mánuði, en ekki hafa fengist nið-
urstöður úr nýjum mælingum um að
gliðnun sé á sprungunni.
Fjallshlíðarnar viðkvæmar
Kenningar eru uppi um að í
fleiri fjallshlíðum við jökla geti það
sama verið uppi á teningnum og við
Svínafellsjökul. Þorsteinn segir að
svipuð þróun sé nú að eiga sér stað í
umhverfi skriðjökla og fyrir tíu þús-
und árum, þ.e. þegar ísöld lauk og
jöklar hörfuðu. „Ég er búinn að
fylgjast með þessu í ellefu ár, frá því
berghlaup féll á Morsárjökul árið
2007. Ég hef rannsakað það og bent
á að meira þurfi að rannsaka hvað sé
að gerast í þessum hlíðum. Jöklar
eru að hörfa og eftir standa óstöð-
ugar hlíðar. Þetta er á sama kalíberi
og fyrir tíu þúsund árum þegar jökl-
ar hörfuðu eftir ísöldina. Við sjáum
ummerki berghlaupa sem féllu víða
um land í kjölfar þess. Þetta er að
gerast í dag kringum Vatnajökul og
víðar, þetta sama ferli, þótt þetta sé á
minni skala,“ segir hann. „Við þurf-
um að setja mikla orku í að fylgjast
með þessum hlíðum. Við vitum um
stórt berghlaup sem féll árið 1967 á
Steinsholtsjökul. Það féll á jökulinn
og ofan í jökullón og olli flóðbylgju.
Við þurfum að einbeita okkur að
rannsóknum á þessu.“
Spurður hvort fleiri staðir séu á
ratsjá vísindamanna, segir hann að
aðaláherslan sé á þróun mála við
Svínafellsjökul. „Þetta er það lang-
stærsta sem við höfum séð. Það eru
þó sprungur víðar sem við höfum
uppgötvað og erum að fylgjast með,
þó ekki af sama krafti og við Svína-
fell. Það er verið að reyna að fá fjár-
magn í rannsóknir á þessu á lands-
vísu,“ segir hann og nefnir að tilefni
geti verið til að líta til fleiri svæða.
„Við getum nefnt brotsár berg-
hrunsflóðsins sem féll á Morsárjökul
árið 2007. Þar eru sprungur sem
hafa myndast ofan við brotsárið sem
gætu hæglega gefið til kynna að
svipað mikið efni sem féll á jökulinn
árið 2007 geti fallið aftur. Það eru
nokkrir staðir þar sem við sjáum
svipaðar sprungur. Síðan þarf líka að
hafa í huga að þó að það séu ekki
sýnilegar sprungur núna þá getum
við átt von á að þær myndist hvenær
sem er. Eins og við sáum í Hítardal
fyrr í sumar, þá áttu fáir von á slík-
um atburði þar. Það eru breytingar
að eiga sér stað í náttúrunni samfara
breytingum í veðurfari. Slíkar breyt-
ingar hafa víðtæk áhrif og þetta eru
meðal annars afleiðingar þeirra,“
segir hann.
Setji kraft í eftirlit
með fjallshlíðunum
Morgunblaðið/Frikki
Svínafellsjökull Vísindamenn komu fyrir togmælum til að mæla gliðnun
langrar sprungu við jökulinn. Fyrr í sumar var GPS-mælum komið upp.
Hægt er að lýsa skoðun á ritstjórnargreinum Morgunblaðsins á http://www.mbl.is/mogginn/leidarar/
N
ýsköpun og hagnýting hugvits
er forsenda fjölbreytts at-
vinnulífs, velferðar og styrkr-
ar samkeppnisstöðu þjóða. Í
stjórnarsáttmála ríkisstjórn-
arinnar er lögð rík áhersla á mikilvægi
rannsókna og viljann til þess að efla þær
með fjölbreyttum hætti. Mikilvægur liður í
því fyrir okkur Íslendinga er samstarf við
vísindamenn, fyrirtæki og stofnanir erlend-
is.
Á grundvelli EES-samningsins hefur Ís-
land meðal annars átt gott samstarf við
önnur ríki í gegnum rannsóknar- og ný-
sköpunaráætlunum ESB og hefur árangur
af sókn íslenskra aðila í evrópskar sam-
keppnisáætlanir verið góður í samanburði
við önnur Evrópulönd. Það hefur skapað
grunn að víðtæku og farsælu samstarfi íslenskra
stofnana og fyrirtækja við erlenda aðila til mikilla
hagsbóta fyrir íslenskt samfélag. Sem dæmi um slíkt
má nefna styrk sem Unnur Anna Valdimarsdóttir,
prófessor í faraldsfræði við læknadeild HÍ, hlaut
ásamt sínu samstarfsfólki til þess skoða þátt erfða í
heilsufari og sjúkdómsáhættu í kjölfar áfalla, og
styrk sem Inga Dóra Sigfúsdóttir, prófessor við sál-
fræðisvið HR, hlaut ásamt sínu samstarfsfólki til
þess að rannsaka áhrif umhverfis á andlega líðan,
heilsu og hegðun barna og unglinga.
Fjárfesting þátttökuríkja í verkefnum styrktum af
Sjóndeildarhring 2020 (e. Horizon 2020),
áttundu rammaáætlun ESB um rannsóknir
og nýsköpun, nemur um 79 milljörðum
króna. Þar af námu beinir styrkir til ís-
lenskra aðila um 7,6 milljörðum kr., eða
um 10% á tímabilinu frá ársbyrjun 2014
fram í mars á þessu ári. Nú er vinna hafin
við níundu rannsóknar- og nýsköpunar-
áætlunina, 2021-2027, en meðal nýjunga í
þeirri áætlun er aukið fjármagn til nýsköp-
unar, áhersla á stór þverfagleg verkefni,
opinn aðgang að þekkingu og einföldun
regluverks. Mikilvægt er að Ísland haldi
áfram að vinna á grundvelli EES-
samningsins á þessu sviði og að Íslend-
ingar geti sótt enn frekar fram í rann-
sóknum og nýsköpun til framtíðar. Ísland
og Noregur vinna nú að því í sameiningu
að tryggja að nýja rannsóknaráætlunin taki tillit til
sérstöðu EES/EFTA-ríkjanna í þessu samhengi líkt
og fyrri áætlanir hafa gert.
Ég lít björtum augum til framtíðar vitandi af þeim
öfluga mannauði sem við eigum. Við viljum halda
áfram að skapa þekkingarsamfélag þar sem rann-
sóknir og nýsköpun skila sér út í samfélagið með
betri menntun, betri heilsu og betri efnahag. Þannig
gerum við okkur gildandi í tæknibyltingu framtíð-
arinnar og höldum Íslandi í fremstu röð.
Lilja Dögg
Alfreðsdóttir
Pistill
Sókn í rannsóknum og nýsköpun
Höfundur er mennta- og menningarmálaráðherra
STOFNAÐ 1913
Útgáfufélag: Árvakur hf., Reykjavík.
Ritstjóri:
Davíð Oddsson
Aðstoðarritstjóri:
Karl Blöndal
Ritstjóri og framkvæmdastjóri:
Haraldur Johannessen