Fréttablaðið - 07.02.2019, Blaðsíða 23

Þorvaldur
Gylfason
Í DAG
Reykjavík – Saga þjóðar hvílir á þrem meginstoðum. Fyrsta stoðin er sagan eins og sagn-
fræðingar skrá hana skv. skrifuðum
heimildum, einkum stjórnmála- og
menningarsaga og persónusaga –
oftast af sjónarhóli þeirra sem mest
máttu sín. Næsta stoð er sagan eins
og hún horfir við skáldum og fræði-
mönnum. Nærtækt dæmi er Íslend-
ingasögur sem nútímamenn skoða
yfirleitt sem skáldverk í samræmi við
bókfestukenninguna frekar en sem
annála.
Þriðja stoðin þéttir söguna
Fyrsta stoðin stóð ein lengi vel.
Önnur stoðin, framlag skáldanna,
reis varla í vitund manna að heitið
geti fyrr en á 19. öld þegar bókfestu-
kenningin ýtti sagnfestu til hliðar,
kenningunni um Íslendingasögur
sem sannsögulegar heimildir. Þriðja
stoðin er félagssagan, stundum
nefnd hversdagssaga, alþýðusaga
fólks sem hvergi komst á blað í hefð-
bundinni sagnfræði. Þessi þriðja stoð
reis ekki að ráði fyrr en á níunda ára-
tug 20. aldar með aukinni lýðræðis-
vitund  almennings. Hér er átt við
sögur venjulegs fólks í dagsins önn,
fólks sem kemur yfirleitt hvergi við
sögu sagnfræðinganna og yfirleitt
ekki heldur skáldanna. Frásagnir
þessa fólks fylla og þétta þjóðar-
söguna, bregða nýrri birtu á hana og
breyta stefnu hennar og inntaki.
Sagnfræðingar tóku að gefa slíku
efni meiri gaum eftir því sem traust
almennings til yfirvalda tók að dvína
eftir 1980. Þá steig fram fleira fólk en
áður til að segja sögu sína. Þetta er
helzta burðarstoð íslenzkrar sjálfs-
ævisöguritunar. Frásagnir alþýðu-
fólks hafa lengi lifað með þjóðinni
þótt þær yrðu ekki viðfangsefni
sagnfræðinga fyrr en undir lok
20. aldar. Sjálfsbókmenntirnar stóðu
á gömlum merg persónusögu sem
flokka má sem þjóðlegan fróðleik.
Þegar félagssagan ruddi sér til rúms
komu sagnfræðingar um síðir auga
á þennan merkilega hluta menn-
ingararfsins og tóku að nýta hann til
að rannsaka sögu alþýðunnar. Fyrir
þann tíma var litið á slíkt efni sem
skemmtibókmenntir sem ættu lítið
erindi við vísindi.
Sjaldgæf innsýn
Á fyrri tíð þegar sagan var fyrst og
síðast saga þeirra sem mest máttu sín
komust aðrir ekki á blað, t.d. konur.
Það gerðist t.d. ekki fyrr en 2012 að út
var gefin Dagbók Elku Björnsdóttur
verkakonu í Reykjavík frá árunum
1915-1923 í bókaröðinni Sýnisbók
íslenskrar alþýðumenningar sem
Sigurður Gylfi Magnússon prófessor
í Háskóla Íslands á veg og vanda af
ásamt Má Jónssyni og Davíð Ólafssyni
samstarfsmönnum sínum. Elka hafði
frá ýmsu að segja sem ella hefði fallið
í gleymsku, t.d. um Spænsku veikina,
fullveldisfagnaðinn 1. desember
1918, fundi Bókmenntafélagsins og
stofnun verkakvennafélagsins Fram-
sóknar. Frásögn hennar komst ekki
á þrykk fyrr en alþýðusagan fékk byr
undir vængi seint á 20. öld. Í bóka-
flokknum Merkir Íslendingar (sex
bindi, 1947-1957) eru 96 ritgerðir um
enn fleiri karla; ég segi „enn fleiri“ því
tvær ritgerðirnar fjalla um feðga.
Aðrar bækur af sama toga eru m.a.
sjálfsævisaga Theódórs Friðriks-
sonar rithöfundar Í verum (1941),
bók Gísla Jónssonar alþingismanns
Frá foreldrum mínum. Íslensk bar-
áttusaga (1966) og ævisaga Hafsteins
Sigurbjarnarsonar rithöfundar frá
1974, saga alþýðumanns sem mátti
frá ungum aldri berjast fyrir lífi sínu
Hversdagssaga
og móður sinnar frá degi til dags.
Önnur markverð dæmi eru dagbækur
alþýðuskáldsins Magnúsar Hj. Magn-
ússonar, sem var fyrirmynd Halldórs
Laxness að Ólafi Kárasyni Ljósvíkingi
í Heimsljósi, sjálfsævisaga Tryggva
Emilssonar Fátækt fólk (1976-1979)
og minningabækur Hannesar Sig-
fússonar skálds Flökkulíf (1981) og
Framhaldslíf förumanns (1985).
Enn eitt fróðlegt dæmi er Bræður af
Ströndum þar sem dagbækur tveggja
bræðra, bréf og annað efni veita sjald-
gæfa innsýn í daglegt líf fólks á ofan-
verðri 19. öld undir leiðsögn Sigurðar
Gylfa Magnússonar. Margar aðrar
bækur misvel þekktra höfunda mætti
nefna auk mikils fjölda sjálfsævisagna
þjóðþekktra karla og kvenna.
Sjónarhóll hagnýtrar sagnfræði
Bækur sem þessar, sögur fólks sem
sagnfræði með gamla laginu horfir
fram hjá, birtast enn, stundum aðal-
lega til heimabrúks. Arngrímur Sig-
urðsson kennari birti Hver ein tíð:
Minningavefur einnar aldar (þrjú
bindi, 2004). Nýrra dæmi er Jón og
Jóna frá 2017, saga Jóns Hjaltalíns
Gunnlaugssonar læknis og konu
hans Jónu Halldóru Bjarnadóttur
eftir Kristínu Jónsdóttur. Of lítið er
gefið út af slíkum bókum af sjónar-
hóli hagnýtrar sagnfræði, e.t.v. af því
að höfundarnir sjálfir, fjölskyldur
þeirra eða útgefendur treysta ekki á
áhuga óvandabundins fólks á slíkum
sögum, vanmeta gildi þeirra og telja
efnið því ekki eiga erindi út fyrir raðir
fjölskyldunnar. Því kann margt gott
efni að koma fyrir sjónir færra fólks
en vert væri.
Mikils er um vert að sagnfræðingar
og aðrir vinni skipulega úr birtum
sem óbirtum endurminningum,
sjálfsævisögum, samtalsbókum, bréf-
um, dagbókum og skráðum svörum
við spurningalistum Þjóðminjasafns-
ins þar sem hefur verið safnað saman
miklu efni um hversdagsmenningu
íslenzkrar alþýðu s.l. 150 ár. Slíkar
heimildir eru verðmæt uppspretta
vitneskju um liðna tíð handa þeim
sem vilja kynnast högum ekki bara
höfðingjanna heldur einnig venju-
legs fólks.
Gott og girnilegt
Nú er ljúffenga Goða upphengiáleggið komið í umhverfis-
vænni umbúðir úr pappa. Því er ekkert mál að flokka og endurvinna.
Betra fyrir umhverfið
Goði - alltaf góður
NÝTT
Með góðri sAmvisku
S K O Ð U N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð 23F I M M T U D A G U R 7 . F E B R Ú A R 2 0 1 9
0
7
-0
2
-2
0
1
9
0
4
:2
5
F
B
0
6
4
s
_
P
0
4
2
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
3
9
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
2
3
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
6
4
s
_
P
0
2
6
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
tio
n
P
la
te
re
m
a
k
e
: 2
2
4
2
-A
8
A
0
2
2
4
2
-A
7
6
4
2
2
4
2
-A
6
2
8
2
2
4
2
-A
4
E
C
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
8
A

F
B
0
6
4
s
_
6
_
2
_
2
0
1
9
C
M
Y
K