Morgunblaðið - 29.09.2018, Page 29

29
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. SEPTEMBER 2018
banka. Jafnframt lýstu stjórnvöld yfir því opin-
berlega, að allar innstæður á Íslandi væru
tryggðar. Þessu mótmælti Bretastjórn og
kváðu Íslendinga mismuna innlendum og er-
lendum innstæðueigendum.
Bretastjórn beitti 8. október hryðjuverkalög-
um til að kyrrsetja allar eigur Landsbankans í
Bretlandi, jafnframt því sem hún greiddi eig-
endum Icesave-reikninga í Bretlandi út með
vöxtum innstæður þeirra eins og þeir hefðu
verið tryggðir þar. (Það skiptir ekki máli í þessu
sambandi að ég kemst að þeirri niðurstöðu í
skýrslu minni að Bretastjórn þurfti ekki að
beita hryðjuverkalögunum því að hún hafði
nægar valdheimildir í tilskipun, sem breska
Fjármálaeftirlitið hafði sent útbúi Landsbank-
ans í Lundúnum fimm dögum áður). En það var
alrangt að með neyðarlögunum íslensku væri
innlendum og erlendum innstæðueigendum
mismunað. Breskir innstæðueigendur urðu
jafnmiklir forgangskröfuhafar í bú Landsbank-
ans og hinir íslensku og fengu þeir allt sitt fé að
lokum til baka þegar eignasafn Landsbankans
var selt. Yfirlýsing íslensku ríkisstjórnarinnar
um sérstaka ábyrgð á innlendum innstæðum
var sams konar og yfirlýsingar annarra ríkis-
stjórna á sama tíma og hafði ekkert lagagildi.
En Bretastjórn beitti hryðjuverkalögunum og
Alþjóðagjaldeyrissjóðnum fyrir sig til að knýja
ríkisstjórn Jóhönnu Sigurðardóttur sem tók við
völdum eftir bankahrunið til samninga um að ís-
lenska ríkið ábyrgðist fulla endurgreiðslu með
fullum vöxtum á útgjöldum breska ríkissjóðsins
sem skilgreint var sem „lán“ til Íslendinga.
Samsekt og samábyrgð
Á Íslandi geisuðu harðar deilur um Icesave-
málið. Þorri þjóðarinnar og þar á meðal ég taldi
fráleitt að ríkið ætti lagalega eða siðferðilega að
bera ábyrgð á viðskiptum einkaaðila. Sigraði sá
málstaður í tveimur þjóðaratkvæðagreiðslum.
En fámennur hópur háskólamanna hélt því
fram að íslenska þjóðin væri siðferðilega sam-
ábyrg Landsbankanum í Icesave-málinu (þótt
þessi hópur minntist ekki á sambærilega inn-
lánasöfnun Kaupþings í útibúum í Svíþjóð og
Þýskalandi). Prófessor Þorvaldur Gylfason
sagði til dæmis að tengsl Landsbankans við
Sjálfstæðisflokkinn hefðu verið svo náin að við-
skiptavinir bankans í Bretland hefðu verið í
góðri trú um að íslenska ríkið styddi við bakið á
bankanum. Prófessor Stefán Ólafsson kvað
Landsbankann hafa verið undir íslensku eftir-
liti og aðila að íslensku innstæðutryggingakerfi
og hefðu íslensk stjórnvald oft staðfest ábyrgð
sjóðsins. Prófessor Vilhjálmur Árnason sagði
að með neyðarlögunum hefði erlendum og ís-
lenskum innstæðueigendum verið mismunað.
Þeim Stefáni og Vilhjálmi er að vísu skjót-
svarað. Íslensk stjórnvöld lýstu aldrei yfir ríkis-
ábyrgð á Tryggingarsjóði innstæðueigenda og
innlendum og erlendum innstæðueigendum var
ekki mismunað með neyðarlögunum: Öðru nær:
Breskir innstæðueigendur fengu forgang yfir
ýmsa aðra kröfuhafa bankanna, til dæmis þýska
banka.
Forvitnileg spurning vaknar hins vegar þeg-
ar rök Þorvaldar eru skoðuð: Hvenær eru
tengsl einstaklinga innan hóps á þann veg að
hópurinn sem heild beri ábyrgð á gerðum
sumra einstaklinga innan hópsins? Um þetta
hafa margir heimspekingar skrifað þykkar
bækur, þar á meðal einn kennari minn í Oxford,
David Miller, árið 2007, National Responsibility
and Global Justice (Þjóðarábyrgð og hnattrænt
réttlæti). Finnar greiddu rússnesku ráðstjórn-
inni háar skaðabætur eftir framhaldsstríðið
1941-1944. Þjóðverjar hafa greitt Ísraelsríki
verulegt fé til að bæta að einhverju leyti fyrir
gyðingaofsóknir Hitlers og taldi heimspeking-
urinn Karl Jaspers raunar að Þjóðverjar í heild
bæru ábyrgð á ódæðum nasista. Eiga hvítir
menn í Suður-Afríku sem heild sök á kúguninni
og niðurlægingunni, sem fólst í aðskilnaðar-
stefnunni (apartheid), til dæmis vegna þess að
þeir nutu sjálfir forréttinda um skeið? Voru þeir
Norðmenn, sem gengu í nasistaflokk Quislings,
samsekir honum um illvirki hans, jafnvel þótt
þeir gerðu ekkert af sér sjálfir?
Átti samábyrgðarhugtakið
við í Icesave-málinu?
Hinn frjálslyndi heimspekingur Jan Narve-
son varar að vísu við að nota hugtök eins og
samsekt og samábyrgð af því að með því sé at-
hyglinni beint frá fullri ábyrgð einstaklinga á
eigin gerðum og gamalt ranglæti iðulega „leið-
rétt“ með nýju. En til þess að hægt sé að tala
um siðferðilega samábyrgð eða samsekt hóps
sýnist mér að þremur skilyrðum að minnsta
kosti þurfi að vera fullnægt: 1) Aðgerðir hópsins
hafi valdið öðrum skaða, sem geti jafnt verið
fjárhagslegt tjón eða niðurlæging annarra. 2)
Hlutaðeigandi hópur er nátengdur og tekur
ákvarðanir og kemur fram sem ein heild, jafn-
vel þótt einhverjir innan hópsins séu þeim
ósamþykkir. 3) Ekki er hægt að koma fram
fullri ábyrgð á einhverjum aðgerðum og afleið-
ingum hennar með því að draga einstaklinga til
ábyrgðar.
Í Icesave-málinu virðist þessum þremur skil-
yrðum ekki vera fullnægt. 1) Þegar upp var
staðið biðu innstæðueigendur í Bretlandi ekk-
ert fjárhagslegt tjón. Þeir fengu allt sitt til baka
og meira að segja með þeim ríflegu vöxtum sem
Landsbankinn bauð. Ein ástæða til þess var að
kröfur þeirra urðu við neyðarlögin forgangs-
kröfur. 2) Ekki var um nátengda hópa að ræða.
Landsbankinn, Sjálfstæðisflokkurinn og ís-
lenska ríkið mynduðu ekki eina heild í eðlileg-
um eða röklegum skilningi, hvað sem kunn-
ingjatengslum leið. 3) Hægt var að draga
einstaklinga til ábyrgðar. Landsbankinn
skuldaði breskum innstæðueigendum fé og
hann greiddi þeim það og með því lauk málinu.
Hefði hann brostið fé hefði Tryggingarsjóður
innstæðueigenda tekið við og borið ábyrgð og
það hefði verið vandi hans og innstæðueigenda,
hvort hann hefði ráðið við skuldbindingar sínar.
Þetta voru aldrei skuldbindingar íslenska
ríkisins. „Caveat emptor,“ kaupandinn gæti sín
sjálfur. Það var ekki hlutverk skattgreiðenda á
Íslandi að gæta hagsmuna breskra sparifjár-
eigenda, sem vildu háa vexti á innstæður sínar í
bönkum.
Ábyrgð, yfirbót og afsökun
Málflutningur hins fámenna hóps háskóla-
manna, sem taldi Íslendinga siðferðilega sam-
ábyrga um bankahrunið, verða því að greiða
skuldir bankanna og bæta viðskiptasiðferði sitt,
minnir talsvert á málflutning lærðra manna eft-
ir Tyrkjaránið 1627, þegar þeir töldu það refs-
ingu Guðs fyrir syndir Íslendinga og yrði þjóðin
nú að gera yfirbót. En greiningu heimspekinga
eins og Davids Millers á siðferðilegri sam-
ábyrgð má nota á götuóeirðirnar á Íslandi eftir
bankahrunið. Miller leiðir rök að því að þátttak-
endur í slíkum götuóeirðum séu allir sam-
ábyrgir eða samsekir, til dæmis um tjón sem af
þeim hlýst og verður ekki rakið til einstaklinga.
Ef Miller hefur rétt fyrir sér gætu Þorvaldur
Gylfason og aðrir þeir menntamenn, sem héldu
æsingaræður á útifundum vikurnar eftir banka-
hrunið, væntanlega talist samsekir ofbeldis-
seggjunum sem börðust við lögregluna, jafnvel
þeir hefðu ekki gert neitt annað sjálfir en tala.
Hugtakið siðferðileg samábyrgð ætti hugsan-
lega líka við um Breta þegar þeir beittu hryðju-
verkalögum á Íslendinga. Ég sé ekki betur en
öllum þremur skilyrðunum, sem hér voru
nefnd, sé fullnægt: 1) Íslendingum var unnið
tjón. 2) Breska ríkisstjórnin var lýðræðislega
kjörin og kom fram fyrir hönd heildarinnar. 3)
Erfitt er að greina einhverja skýra einstakl-
ingsbundna ábyrgð í málinu. Í bók sinni um
þjóðarábyrgð ræðir Miller líka um hvernig hóp-
ur geti leiðrétt ranglæti sem hann hefur í sam-
einingu beitt annan hóp. Einn möguleiki er
bætur (eins og Finnar greiddu Rússum og
Þjóðverjar gyðingum), annar opinber afsök-
unarbeiðni. Langt er liðið frá bankahruninu og
erfitt að reikna út það tjón sem Bretar bökuðu
okkur með beitingu hryðjuverkalaganna. Krafa
um bætur er því ekki raunhæf. En skulda Bret-
ar okkur ekki afsökunarbeiðni?
uninu var siðferðilega ámælisverð
» Verður ekki sagt að
norrænir frændur
okkar, að Færeyingum
undanteknum, hafi reynst
okkur vel í erfiðleikum okkar.
Höfundur er prófessor í stjórnmálafræði
í Háskóla Íslands og höfundur nýrrar
skýrslu á ensku til fjármálaráðuneytisins
um erlenda áhrifaþætti bankahrunsins.
Morgunblaðið/RAX
Morgunblaðið/Golli
Bretastjórn reyndi að traðka á Íslendingum 2008. Skulda Bretar okkur ekki afsökunarbeiðni?
Heimspekingurinn David Miller tel-
ur að ræðumenn á útifundum kunni
að vera samsekir óeirðaseggjum
sem síðan beita sér í sama ferli.