Morgunblaðið - 04.10.2018, Page 67

MENNING 67
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 4. OKTÓBER 2018
Daginn sem ég lauk lestribókar Guðrúnar Nordal,Skiptidaga, nesti handanýrri kynslóð, birtist í
Morgunblaðinu forvitnileg lýsing
Þórarins Eldjárns skálds á leit hans
að orðinu „tjaldkúlur“. Hann leitaði
að því í öllum almennum og dag-
legum orðabókum og orðfræðiritum.
Sjálft ritmálssafn Orðabókar Há-
skólans sagði
pass. Eftir það
sneri Þórarinn
sér til þess
„margfróða
Bandaríkja-
manns Gúgúls“
sem beit á agnið
þegar orðið var
sent honum í ein-
tölu, „vísanir
fundust einkum í Harðar sögu, þar
sem frá því segir í átjánda kafla að
Gunnhildur konungamóðir sendir
menn sína til að drepa Geir Gríms-
son: „Þeir koma um nótt og berja
þeim tjaldkúlur og fella á þá tjöldin.“
Úr neðanmálsgrein í Fornritafélags-
útgáfu Harðar sögu lá svo leiðin yfir
í Ólafs sögu helga í Flateyjarbók, 15.
kafla, og Örvar-Odds sögu, 7. kafla.
Jafnframt mátti sjá að í 22. kafla
Þorsteins sögu Víkingssonar sé tal-
að um að „kemba e-m ekki hagligar
tjaldkúlur“.
Í þessari stuttu frásögn tengist ís-
lenskt samtímaskáld höfundi Íslend-
ingasagna með aðstoð bandarísku
leitarvélarinnar Google eftir að hafa
árangurslaust leitað eftir íslenskum
leiðum. Í bók sinni leitast Guðrún
einmitt við að tengja nútíð og fortíð í
menningarheimi okkar en veltir
einnig fyrir sér hver verða áhrif upp-
lýsingatækninnar, hvort hún veiki til
dæmis stöðu okkar fámenna mál-
samfélags eða styrki.
Undir lok bókarinnar segir Guð-
rún: „Ég kalla þessa hugleiðingu
mína um fortíð Íslands og framtíð
skiptidaga; því að mér finnst við lifa
milliskeið tveggja heima, þess gamla
og þess nýja. Síðustu tíu árin eru að-
eins forsmekkurinn að þeirri um-
byltingu sem á eftir að verða.“
Guðrún hefur frá árinu 2009 gegnt
stöðu forstöðumanns Stofnunar
Árna Magnússonar í íslenskum
fræðum. Hún varð doktor í Sturl-
ungu frá Oxford University og hefur
sem dósent og síðar prófessor kennt
íslenskar miðaldabókmenntir, Ís-
lendingasögur, konungasögur, bók-
menntafræði miðalda og Snorra-
Eddu, kveðskap frá öndverðu til
siðaskipta. Rannsóknarsvið hennar
eru ritmenning íslenskra miðalda
með megináherslu á ritun verald-
legra sagna og kveðskapar í ljósi
bókmenntafræði miðalda.
Mikil þekking hennar á þessum
fræðum birtist í nýrri bók hennar
sem lýst er á kápu sem persónulegu
ferðalagi „höfundar um sögu Íslands
og bókmenntir allt frá landnámi til
okkar daga“.
Meginkostur bókarinnar fyrir al-
mennan lesanda er hve Guðrún býr
þetta efni í aðgengilegan búning á
hnitmiðaðan og vandaðan hátt. Vald
hennar á tungunni og sögunni er á
þann veg að textinn flæðir áreynslu-
og tilgerðarlaust. Fróðleikurinn
verður lifandi hluti samtímans og
lesandinn sannfærist um hve tungan
og ritmenningin skiptir miklu fyrir
sjálfsvitund þjóðarinnar. Ekki fylgir
nafna- eða atriðisorðaská textanum.
Útgefanda hefði þó ekki átt að vera
skotaskuld úr að sjá til þess að slík
hjálpartæki fylgdu samhliða tilvís-
anaskránni.
Kaflinn um Jón Sigurðsson bregð-
ur einkar skýru ljósi á ómetanlegt
menningarlegt framlag hans til að
greina sérstöðu Íslands innan
danska ríkisins á grundvelli þekk-
ingar og rannsókna: „Rétt eins og
reisa varð hinn sögulega málflutning
á eldri skjölum var mikilvægt að
nýtt Ísland risi á grunni nýrra og
traustra upplýsinga. [...] Mikið væri
gaman að fá Jón Sigurðsson í heim-
sókn einn eftirmiðdaginn og sýna
honum gagnagnægð nútímans og sjá
hvort hann fyndi ekki nýjar leiðir til
miðlunar.“
Jóni Sigurðssyni var kappsmál að
skýrslur yrðu gerðar um aðskiljan-
leg mál svo að almenningur gæti
gert upp hug sinn á grundvelli ljósra
upplýsinga. Styrkur hans fólst í yfir-
burða þekkingu á sögu landsins sem
hann aflaði sér með því að kynnast
efni fornra skjala um hagsæld og
þjóðhætti. Þessi þekking hvatti hann
síðan til dáða. Hann var jarðbundinn
á öldinni þegar rómantíkin ýtti undir
ættjarðarástina. Á þann hátt öðl-
aðist hann einstakan sess í sögu
þjóðarinnar.
Frásögn af alúð Jóns við að hafa
staðreyndir á hreinu og áhuga hans
á að leggja þær fyrir almenning til
umræðu í því skyni að vinna málstað
þjóðarinnar gagn á fullt erindi nú á
tímum þegar óttinn við falsfréttir og
misbeitingu miðla til áhrifa á al-
menning vex.
Þessi þráður úr Íslandssögunni er
aðeins einn af mörgum sem Guðrún
gerir að umtalsefni. Miðaldirnar og
menningarstarf tengt þeim er henni
hugstætt og um það efni er fjallað af
yfirburðaþekkingu. Þar ætti bókin
að höfða til margra sé tekið mið af
áhuga á fyrirlestrum fyrir lærða og
leika sem Miðaldastofa við Háskóla
Íslands skipuleggur ár eftir ár við
mikla aðsókn.
Hún segir einnig sögu forfeðra
sinna og beinir sérstakri athygli að
hlut kvenna, formæðra sinna og ann-
arra. Á þann veg er áréttað að um
persónulegt ferðalag sé að ræða.
Guðrún segir:
„Okkar styrkur í heiminum, eins
og allra annarra þjóða, felst í því að
vera við sjálf, án nokkurs þjóðar-
rembings, tala okkar tungumál og
læra önnur, hlúa að styrkleika okk-
ar, hugviti og nýsköpun, og missa
ekki sjónar af þeim siðferðilegu gild-
um sem búa í menningu okkar og
sögu. [...] Við dýpkum skilning okkar
og nákvæma greiningu á samtíma
okkar með því að bera hann upp að
fortíðinni eða sögu annarra þjóða því
að þá verðum við að hugsa skýrt. Við
sjáum ótrúlega lík stef endurtaka
sig aftur og aftur.“
Þótt í Skiptidögum sé lögð áhersla
á sérkenni Íslendinga og nauðsyn
þess að huga að þeim er í bókinni
jafnframt áréttuð nauðsyn þess að
láta ekki stjórnast af viðhorfinu
„við“ og „þeir“. Gefum Guðrúnu
orðið:
„Ég efast um að Snorri Sturluson
hafi litið á Snorra-Eddu á þrettándu
öld sem íslensk fræði, miklu fremur
sem norræn eða jafnvel alþjóðleg
fræði. En líklega leiddi hann ekki
hugann að þessu álitaefni. Örvunin
kom úr öllum áttum, úr lærdómi sem
var sá sami í öllum skólum Evrópu
og úr munnlegum frásögnum og
kvæðum. Edda hans varð rit um
norrænt efni, einstakt í alþjóðlegu
samhengi á fyrri hluta þrettándu
aldar, en þó skilgetið afkvæmi
beggja heima.“
Við erum enn á mörkum tveggja
heima og getum leitað víða til að
brúa þá eins og Þórarinn Eldjárn
sannreyndi með aðstoð Gúguls. Með
bók sinni, Skiptidögum, nesti handa
nýrri kynslóð, leggur Guðrún Nor-
dal verðugan skerf af mörkum til
auðvelda okkur að sjá söguna í heild
með augum 21. aldarinnar. Bókin er
markverð gjöf í tilefni af 100 ára af-
mæli fullveldisins.
Samtíminn borinn upp að fortíðinni
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Ferðalag „Með ... Skiptidögum ... leggur Guðrún Nordal verðugan skerf af mörkum til auðvelda okkur að sjá sög-
una í heild með augum 21. aldarinnar,“ segir meðal annars í umsögninni.
Menningarsaga
Skiptidagar bbbbm
Höfundur: Guðrún Nordal
Harðkilja, 188 bls.
Útgefandi: Mál og menning 2018.
BJÖRN BJARNASON
BÆKUR
Niviaq Korneliussen vaktiathygli og usla á Græn-landi og í Danmörku þeg-ar bók hennar Homo sap-
ína kom út fyrir fjórum árum og
hefur henni verið hampað víðar síðan.
Í bókinni lýsir hún tilveru ungra
Grænlendinga með ágengum og
afdráttarlausum hætti. Þar er ekki að
finna fagrar náttúrulífslýsingar og
frásagnir af veiðimannasamfélagi í
útrýmingarhættu heldur af hvers-
dagsvolki, tilfinningaróti og helgar-
glaumi í Nuuk. Það hefur verið bið
eftir að fram kæmi grænlensk bók-
menntastjarna og horfa nú margir til
Korneliussen.
Í bókinni segir frá veröld þar sem
ungt fólk er að finna sjálft sig og
reyna að finna leið til að búa í sam-
félagi, sem á erfitt með að sýna því
skilning, en er þó að breytast og
verða umburðarlyndara.
Fyrsta saga Korneliussen, San
Francisco, birtist eftir að hún tók
þátt í smásagnakeppni á vegum
grænlensku útgáfunnar Milik. Í
Homo sapínu fjallar hún um sömu
persónur og í San Francisco.
Bókin hverfist um fimm vini. Hún
skiptist í fimm kafla og skiptast þeir á
að vera sögumenn. Kaflarnir bera
nöfn þeirrar sögupersónu, sem segir
frá, og heiti pönk- og popplaga flytj-
enda á borð við Pink og Joan Jett and
the Blackhearts (með því að slá inn
nafn bókarinnar, Homo Sapienne, má
finna lagalistann á tónlistarveitunni
Spotify). Lesandinn fær því að lesa
um sömu atburðina út frá fimm sjón-
arhornum og horfa inn í kviku per-
sónanna og óreiðu tilfinninga þeirra.
Orð eru látin falla, sem ekki verða
þurrkuð út, gerðir, sem ekki verða
teknar aftur, iðrun fylgir og eftirsjá,
en einnig frelsun og von.
Bókin fjallar líka um það að koma
út úr skápnum, tilfinningaglímuna
því samfara, bæði
að átta sig á sjálf-
um sér og finna
sér stað í sam-
félagi sem lítur
samkynhneigð
hornauga, þótt
það sé að breyt-
ast.
Fía er búin að
fá nóg af kærastanum sínum, ekki
síst vegna þess hvað hann leggur sig
fram um að vera góður við hana, og
er að átta sig á að hún hneigist að eig-
in kyni. Bróðir hennar horfist í augu
við útskúfun af því að ljóstrað hefur
verið upp um samband hans við karl
úr grænlensku stjórninni. Arnaq
(sem þýðir kona á grænlensku) ræð-
ur ekki við fíknina og brennir allar
brýr að baki sér með hegðun sinni.
Konan Ivinnguaq ákveður að fara í
kynleiðréttingu og verða karlinn Ivik.
Og Sara finnur ástina eftir að hafa
áttað sig á að kærasta hennar var
innst inni karl.
Skáldsagan fjallar einnig um upp-
runa og heimkynni. Á einum stað set-
ur ein sögupersónan fram skilgrein-
ingu á því að vera Grænlendingur í
átta liðum. „Grænlendingur elskar
land sitt. Grænlendingur er fullur
þjóðarstolts,“ segir meðal annars.
Síðan kemur það „sem í rauninni er
að vera Grænlendingur“: „Grænlend-
ingur er alkóhólisti. Grænlendingur
lemur maka sinn. Grænlendingur
misnotar börn sín,“ hefst sá listi og
heldur áfram í sama dúr í tólf liðum.
Og örlitlu síðar: „Grænland er ekki
landið mitt. Ég finn til með Græn-
lendingum. Það er vandræðalegt að
vera Grænlendingur. En ég er Græn-
lendingur. Ég get ekki hlegið með
Dönum, mér finnst þeir ekki fyndnir.
… Ef heima er ekki á Grænlandi, ef
heima er ekki hér hvar á ég þá
heima?“
Slík skrif vekja umræður og jafn-
vel reiði heima fyrir. Korneliussen
hefur gagnrýnt danska rithöfunda á
borð við Kim Leine fyrir að lýsa
Grænlandi sem alkóhóliseruðu, of-
beldisfullu samfélagi, en setur spurn-
ingarmerki við að hann láti vera að
skrifa um hið „venjulega“ Grænland,
þótt hann viti að það sé til.
Í viðtali við Politiken var henni
bent á að hún skrifaði líka um
drykkju og misnotkun. „Jú, en ég er
líka Grænlendingur,“ svarar hún
blaðamanni, sem segist sjá stríðnis-
glampa í augum hennar.
Korneliussen notar margvíslega
frásagnartækni, allt frá samtölum,
hugleiðingum, dagbókarbrotum,
sendibréfum og smáskilaboða-
samskiptum. Í upprunalegri útgáfu
bókarinnar blandast saman græn-
lenska, enska og danska. Í íslensku
þýðingunni eru langir kaflar á ensku
og grænlensk orð á stöku stað. Með
því leitast Korneliussen við að lýsa
því hvernig ungt fólk á Grænlandi tal-
ar saman.
Þýðing Heiðrúnar Ólafsdóttur er
lipur og læsileg og fellur vel að sög-
unni. Homo sapína ber engan veginn
með sér að vera fyrsta bók höfundar.
Hún er skrifuð af miklu innsæi og
þroska og stíllinn er áhrifaríkur,
snarpur og grípandi.
Tilfinningarót og helgarglaumur í Nuuk
Ljósmynd/Jørgen Chemnitz
Skáldsaga
Homo sapína bbbbn
Höfundur: Niviaq Korneliussen. Þýðing:
Heiðrún Ólafsdóttir. Útgefandi: Sæ-
mundur. 160 bls.
KARL BLÖNDAL
BÆKUR
Ný stjarna „Það hefur verið bið
eftir að fram kæmi grænlensk bók-
menntastjarna. Henni er lokið,“
segir í umsögn um Homo sapínu
eftir Niviaq Korneliussen.