Morgunblaðið - 24.10.2018, Blaðsíða 20

20 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 24. OKTÓBER 2018
Við vatnsverjum
flíkina þína
Traust og góð
þjónusta í 65 ár
Álfabakka 12, 109 Reykjavík, sími 557 2400,
www.bjorg.is • Opið alla virka daga kl. 8-18
Gerður Kristný hef-
ur gefið út sjöundu
ljóðabók sína sem hún
nefnir SÁLUMESSU.
Bókin „flytur bæn
þeirra sem lifa um að
sál þess látna megi
bjargast“ og er í bók-
inni „sungin messa yfir
konu sem féll fyrir eig-
in hendi svo að þjáning
hennar og líf fái ekki
að gleymast,“ eins og segir í kynn-
ingu á kápusíðu.
Ofbeldi gegn konum
Gerður Kristný hefur áður fjallað
um ofbeldi gegn konum. Í ljóðabók-
inni Drápa er fjallað um morð á konu
í Reykjavík árið 1988 og í ljóðabók-
inni Blóðhófni, sem út kom 2010,
segir frá jötnameynni Gerði Gymis-
dóttur sem Skírnir, skósveinn
Freys, sótti í Jötunheima handa hús-
bónda sínum. Er frásögn hinna
fornu Skírnismála endursögð í Blóð-
hófni og lýst átökum, harmi og trega
Gerðar Gymisdóttur sem beitt var
valdi og hún neydd burt frá heim-
kynnum sínum til að þýðast guðinn
Frey í lundinum Barra.
Sem ritstjóri tímaritsins Mannlífs
birti Gerður Kristný árið 2002 grein
eftir unga konu frá Akureyri sem
misnotuð hafði verið barn að aldri af
eldri bróður sínum. Vakti greinin
mikla athygli, en Gerður Kristný
fékk hins vegar þungan dóm frá
siðanefnd Blaðamannafélags Ísland
fyrir að birta greinina. Árið 2005
kom síðan út bókin „Myndin af
pabba – saga Thelmu“ en Thelma
Ásdísardóttir og fjórar systur henn-
ar, sem ólust upp í Hafnarfirði á sjö-
unda og áttunda áratug aldarinnar
sem leið, urðu um árabil fyrir
grimmilegu kynferðislegu ofbeldi
frá hendi föður síns og annarra
barnaníðinga. Fyrir þessa bók fékk
Gerður Kristný bókmenntaverðlaun
Blaðamannafélags Íslands. Mikið
breyttist því á þessum þremur árum
og enn eru viðhorf til ofbeldis sem
betur fer að breytast.
Frelsisbarátta kvenna
Og enn lætur Gerður Kristný til
sína heyra um ofbeldi karla gegna
konum, því að segja má að ljóðin í
Sálumessu séu skrifuð inn í nýjasta
þátt frelsisbaráttu kvenna –
#MeToo hreyfinguna. Ljóðabálk-
urinn lýsir ofbeldi karla gegn konum
– í þessu tilviki gegn ungri stúlku –
stúlkubarni, sem er systir hans.
Ljóst er að kveikjan að ljóðabálkn-
um er saga ungu konunnar frá Akur-
eyri og er bærinn að hluta umgjörð
kvæðabálksins:
Pollurinn
lagður svelli
Það hvein
í ísnum undan
skautum barnanna
eins og
hníf væri
brugðið á brýni
Og það eru að koma
jól – en:
Hann leitaði
á þig þegar
hann kenndi
þér að lesa
Ása sá sól
Ani rólar
Naumast er unnt að lýsa tilfinn-
ingum barns á myndrænni hátt:
Bernska þín
botnfrosin tjörn
Myndhverfingar
Eins og í fyrri ljóðabókum Gerðar
Kristnýjar einkenna sterkar mynd-
hverfingar ljóðin:
Grýlukerti uxu
fyrir glugga
Þú horfðir út um
vígtenntan skolt
vetrarins
Gerður Kristný leitar til annarra
tungumála til þess að finna orð og
vitnar í tungumálið farsi, persneskt
mál, þar sem orðið tiám er notað um
„ljómann í augum okkar þegar við
eignumst vin“ en „það vantar orð yf-
ir skelfinguna sem hríslast eins og
snjóbráð niður eftir hryggnum“ –
segir Gerður Kristný.
Lýsingar á sorgarfargi konunnar
eru áhrifamiklar og Gerður Kristný
bregður fyrir sig samlíkingum eins
og:
Helvíti, hér er sigur þinn
Dauði, hér er broddur þinn
Skömm og þöggun
Og svo er það skömmin og fólkið í
þorpinu vill þagga niður söguna:
Fólkið vildi ekki
að sagan bærist út
Hún vatt sér
undir augnlok þeirra
sleit þau af
sem blöð af blómi
Enginn unni
sér hvíldar
Þau þyrluðu þögn
yfir orð þín
örfínu lagi af lygum
svo enginn þyrði
að hafa þau eftir
Seinna skilaði
fólkið þitt
laununum
– klinki í plastpoka
30 silfurpeningar!
sagði það
Og tilvísanir í sögu svika og of-
beldis halda áfram, söguna um
mannssoninn sem svikinn var. Nú er
það mannsdóttirin sem var svikin:
Vissulega varstu
mannsdóttirin
sem var fórnað
Sagan þín
birtist svo hver
sem á hana trúir
glatist ekki
Máttur skáldskaparins
En ofbeldismaðurinn fær makleg
málagjöld:
Bátskjafturinn
hvolfist yfir hann
keiparnir
ganga inn í
bringu og hrygg
Rökkurnökkvinn
sekkur
Hér er Gerður Kristný að vísa til
skáldskaparins, nökkvans eða
dvergaskipsins, sem rætt er um í
Skáldskaparmálum Snorra, en
skáldskapurinn – ljóðið – á eftir að
refsa ofbeldismönnum allra tíma og
því er von:
Tennurnar
hafa verið
dregnar úr
vetrinum
Hjarnið
hrúður á særðri jörð
hún ber
sitt barr
Það vantar orð
Viðlag kvæðabálksins er, að það
vantar orð: „Það vantar orð yfir
snjóinn sem sest á örgranna grein
bjarkar í stingandi stillu,“ eins og
skáldið segir. Og lokaorð kvæða-
bálksins eru:
Það vantar orð
Ekki er unnt að gera þessum
áhrifamikla kvæðabálki Gerðar
Kristnýjar viðhlítandi skil í orðum –
það vantar orð. Það verður að lesa
ljóðabálkinn og allir hugsandi menn,
konur og ekki síst við karlar þurfum
að lesa bálkinn – lesa Sálumessu
Gerðar Kristnýjar – ekki einu sinni
heldur sjö sinnum sjö.
Sálumessa – áhrifamikill
ljóðabálkur með djúpar rætur
Eftir Tryggva
Gíslason »Ekki er unnt að gera
Sálumessu skil í orð-
um – það vantar orð.
Það verður að lesa ljóða-
bálkinn og allir – ekki
síst við karlar – þurfa að
lesa kvæðið.
Tryggvi Gíslason
Höfundur er fyrrverandi
skólameistari MA.
tryggvi.gislason@gmail.com
Í Morgunblaðinu sl. mánudag er
birt grein eftir Gústaf Adolf Skúla-
son undir heitinu Tugir milljóna í
byltingarrómantík 6́8 kynslóðarinn-
ar, þar sem ráðist er gegn gerð
heimildarmyndarinnar Bráðum
verður bylting og aðstandendum
hennar. Grein Gústafs er full af
rangfærslum og ofstæki, sem sjálf-
sagt er að svara.
1. Það er augljóst mál, að gerð
þessarar myndar fer ákaflega fyrir
brjóstið á Gústafi Adolf og hefði
samkvæmt honum betur ekki verið
gerð. Hversvegna? Jú, hún lýsir að-
draganda, framkvæmd og eftirmál-
um sendiráðstökunnar í Stokkhólmi
1970, þar sem Gústaf lék stórt hlut-
verk. Um það má ekki fjalla. Þannig
að þegar Gústafi bauðst að taka þátt
í myndinni og segja sína sögu þá og
nú þá kaus hann að gera það ekki.
Nú, þegar myndin er komin fram,
þarf hann að afsaka aðkomu sína að
málinu og velur Morgunblaðið til að
segja sína sögu.
Og í viðleitni sinni til að hvítþvo
sig af þessum atburði og aðgerðum
sínum á þeim tíma sést Gústaf ekki
fyrir í því að ata félaga sína auri, svo
og sína kynslóð, hina svokölluðu ’68
kynslóð, vinstrihreyfinguna yfirhöf-
uð og róttækar stjórnmálaskoðanir.
Svo langt gengur Gústaf að hann
rangfærir og hreinlega lýgur til um
kringumstæður þessa tíma. Til-
raunir hans til að gera samasem-
merki milli þessarar róttæku póli-
tísku aðgerðar námsmanna og
hryðjuverkahópa síðustu áratuga
eru algjörlega út í hött. Hann talar
um ofbeldi, glæp, brjálæðinga og
sprengjubelti. En
staðreyndirnar
tala sínu máli. Í
myndinni kemur
skýrt fram að ell-
efumenningarnir
lögðu sig ein-
dregið fram um
það að valda eng-
um skemmdum
og skaða ekki
nokkurn mann.
Var það vel undirbúið og æft.
Vopn þessara fátæku námsmanna
voru gítar og ljósmyndavélar.
Í hugarheimi Gústafs er allt á
skjön: „Ég þakka mínum sæla fyrir
að hryðjuverkasamtökin ISIS voru
ekki uppi á þeim tíma. Einhverjir
ellefumenninganna hefðu mögulega
endað sem beinir þátttakendur í því
heilaga stríði sem þessir brjálæðing-
ar heyja um víða veröld.“ Og hverjir
skyldu það nú hafa verið sem hefðu
endað þar þá, ef...? Það skyldi þó
ekki vera að Gústaf sé sjálfur
hræddur um sjálfan sig og sína af-
stöðu? Einfaldlega vegna þess að
hann var „róttækastur“ allra rót-
tækra. Hann vildi ganga lengra og
grípa til enn róttækari aðgerða en
nokkur annar á þeim tíma. Og hann
klauf KSML (Kommúnistasamtökin
marxistarnir-lenínistarnir) á sínum
tíma og stofnaði KSMLb (þar sem b
stóð fyrir byltingarsinna), af því að
KSML voru ekki nógu róttæk að
hans mati. Hann var sá eini sem t.d.
talaði um stéttarhatur verkalýðsins
og ögraði andstæðingum sínum með
krepptum hnefa hrópandi Stalín,
Stalín.
2. Allir menn eru frjálsir að sinni
hugsun og skoðunum. Eða svo ætti
a.m.k. að vera. Gústafi Adolf er að
sjálfsögðu frjálst að skipta um skoð-
un og skipa sér í sveit þar sem hon-
um sýnist. Og kannski er stutt á
milli vinstri öfga og hægri öfga. En
er til of mikils mælst að menn fari
rétt með staðreyndir og séu svona
sæmilega málefnalegir? Gústaf
býsnast yfir því að þessi mynd sé
gerð, að það sé yfirhöfuð leyft að
gera þessa mynd og fer mikinn yfir
fé skattgreiðenda til gerðar mynd-
arinnar. Þöggunar- og ritskoðunar-
tilhneiging hans kemur skýrt fram.
Hann vill leggja niður RUV, hann
vill setja Kvikmyndastofnun strang-
ar reglur og koma í veg fyrir að því-
líkar myndir séu gerðar. Hvað er
þetta annað en hrein og bein rit-
skoðunarstefna?
Það er einnig ljóst að Gústaf hef-
ur enga hugmynd um kvikmynda-
gerð og ferli einnar myndar frá upp-
hafi til enda. Umrædd heimildar-
mynd var nokkur ár í undirbúningi
og framkvæmd. Gústaf sér ofsjónum
yfir þeim peningum sem varið er til
þessarar heimildarmyndar. Hann
lítur svo á við Hjálmtýr og Sigurður
höfum fyrst og fremst gert þessa
mynd vegna peninganna. Ja, marg-
ur heldur mig sig! Þankagangur
hægri manna snýst fyrst og fremst
um peninga og meiri peninga, að
græða sem mest. Þeir sem stunda
kvikmyndagerð á Íslandi græða
ekki peninga. Það eitt er víst. Mynd-
in var um fimm ár í undirbúningi og
framkvæmd. Þau „laun“ sem féllu
okkur í skaut fyrir gerð myndar-
innar eru ekkert til að hrópa húrra
fyrir.
3. Í grein sinni nefnir Gústaf engu
orði það meginmarkmið ellefumenn-
inganna með sendiráðstökunni, sem
glöggt kom fram í yfirlýsingu
þeirra, en það var krafa þeirra um
jafnrétti til náms.
Gústaf fer meir
en lítið frjálslega
með staðreyndir
og lýsir málum á
mjög þröngan,
persónulegan
hátt. En myndin
talar sínu máli.
Við skorum því á
lesendur Morg-
unblaðsins að
kynna sér hana áður en þeir falla í
þá gryfju að dæma hana óséða. Í
myndinni er lýst aðstæðum í ís-
lensku samfélagi fyrir hálfri öld og
þeim tíðaranda sem þá réð ríkjum. Í
myndinni er leitast við að setja þá
atburði sem þá gerðust í félagslegt
og sögulegt samhengi. Vissulega
gekk á ýmsu og mikil gerjun í gangi
bæði hér innanlands sem á alþjóða-
vísu. Og allt er það hluti af þróun.
Þróun sem við erum öll þátttak-
endur í.
Fagrar hugsjónir sósíalismans
um bætt mannlíf voru sumum
sendiráðstökumanna ofarlega í
huga, en enginn þeirra ellefumenn-
inga sem vildu við okkur tala í
myndinni var talsmaður blóðugs of-
beldis. Sendiráðstakan í Stokkhólmi
er fyrst og fremst minnisverður at-
burður um mótspyrnu og hugrekki.
Þegar menn segja hingað og ekki
lengra og grípa til eigin aðgerða
gegn spilltum yfirvöldum og kerfi,
sem grundvallast á misskiptingu
auðs. Það fyrirkomulag er ekki eilíft
og mun líða undir lok eins og öll
fyrirbæri mannlífsins.
Að ritskoða söguna
Eftir Önnu Kristínu
Kristjánsdóttur, Hjálmtý
Heiðdal og Sigurð Skúlason
Anna Kristín
Kristjánsdóttir
»Kannski er stutt á
milli vinstri öfga og
hægri öfga. En er til of
mikils mælst að menn
fari rétt með staðreynd-
ir og séu svona sæmi-
lega málefnalegir?
Anna Kristín er sjúkraþjálfari,
Hjálmtýr Heiðdal er kvikmyndagerð-
armaður og Sigurður er leikari.
Sigurður
Skúlason
Hjálmtýr
Heiðdal
Atvinna