Morgunblaðið - 26.10.2018, Síða 41

MENNING 41
MORGUNBLAÐIÐ FÖSTUDAGUR 26. OKTÓBER 2018
Valgerður Þ. Jónsdóttir
vjon@mbl.is
Vogarskálar réttlætisgyðjunnar eru
rauði þráðurinn hvort sem sögusviðið
færist úr stofunni yfir í eldhúsin, lög-
mannsstofurnar eða dómsalinn. Vog-
araflið er myndhverfing fyrir leikritið
Samþykki eftir Ninu Raine, sem
frumsýnt verður í kvöld í Þjóðleik-
húsinu í leikstjórn Kristínar Jóhann-
essdóttur. „Áhorfendur horfa á
hvernig sekt og sakleysi, sannleikur
og lygi, rökhyggja og tilfinningar eru
vegin og metin. Í hlut áhorfandans
kemur að ákveða hvort vegur þyngra;
tilfinningar, sem byggjast á sam-
kennd, eða lög réttarríkisins? Getur
verið að réttlætisgyðjan sé blind á til-
teknar staðreyndir? Eru allir jafnir
fyrir lögunum? Og hver er þess um-
kominn að dæma þegar öllu er á
botninn hvolft? Þessum og viðlíka
spurningum er velt upp í Samþykki.
Nauðgunarmál er þungamiðja verks-
ins, bein og óbein áhrif verknaðarins
á sjö manneskjur,“ segir leikstjórinn.
Flókið í meðförum? Ekki að mati
Kristínar, enda er hún þekkt fyrir að
ráðast ekki á garðinn þar sem hann
er lægstur. Hún hefur leikstýrt tug-
um ólíkra verka í Þjóðleikhúsinu,
Borgarleikhúsinu og víðar auk nokk-
urra bíómynda, skrifað handrit og
fengist við margt fleira á vettvangi
leiklistarinnar.
Umdeilt nauðgunarmál
„Viðfangsefnið lá strax kristaltært
fyrir mér, enda er Nina Raine mjög
fær í að setja málin fram með skýrum
hætti. Áður en hún skrifaði leikritið
var hún lengi búin að fylgjast með
nauðgunarmálum og réttarhöldum
þeim tengdum í breskum dómsölum.“
Leikritið hverfist um vinahóp, fjóra
lögmenn, eiginkonur tveggja þeirra
og leikkonu, og síðast en ekki síst
skoska lágstéttarstúlku, sem kært
hefur nauðgun. Heimur hennar virð-
ist í órafjarlægð frá lífi efri millistétt-
arvinanna. Dómsmálið verður um-
deilt og innan lögmannagengisins –
eins og Kristín kallar vinahópinn, eru
skiptar skoðanir um nauðganir.
Smám saman fer málið að hafa ófyrir-
sjáanlegar afleiðingar fyrir samskipti
þeirra og ástarsambönd.
Til að gera frekari grein fyrir per-
sónum og leikendum eru Ed, verj-
andinn, og Kitty hjón, líka Jake og
Rachel, saksóknarinn Tim er einn á
báti, og reyna fyrrnefndu hjónin að
para hann og leikkonuna Zöru sam-
an. Skoska stúlkan heitir Gayle.
„Sá sem hún kærði fyrir nauðgun
var sýknaður af því að réttinum tókst
ekki að sýna fram á að hann hefði ver-
ið í órétti. Með öðrum orðum hefði
hann ekki fengið skýra neitun. Skilin
á milli þess hvort samþykki var veitt
eða ekki eru erfiðust í svona málum.
Þegar tveir andstæðingar halda hvor
fram sínum sannleika getur það tor-
tímt öðrum aðilanum. Eins og sagt er
í verkinu að sé lögmál grísku tragedí-
unnar. Og eins og gerist í okkar
sögu,“ segir Kristín.
Eftir að dómur er fallinn kemur
Gayle inn á heimili lögfræðinganna til
að sjá böðla sína í návígi. Henni hafði
alltaf þótt afskaplega tortryggilegt að
menn, tengdir vinaböndum, tættu
hana í sig í réttarsalnum og töldu
hana óáreiðanlegt vitni í sínu eigin
máli.
Flókin ástarsambönd
„Verkið gerist á löngum tíma. Ári
eftir að réttarhöldum í máli Gayle
lýkur fer Kitty að halda við Tim til að
hefna fyrir framhjáhald Eds. Zara og
Tim ná saman og hætta saman.
Hjónaband þeirra Jake og Rachel er
ekki upp á marga fiska. Smám saman
fer veröld þessara broddborgara
bresks samfélags að snúast um skiln-
að, forræðisdeilur, nauðganir, bæði
utan og innan hjónabands, hatur og
sérhagsmuni.“
Ásteytingarsteinn þeirra Ed og
Kitty verður til dæmis hvort hann
hafi nauðgað henni, og er það jafn-
framt túlkunaratriði fyrir áhorf-
endur. „Snilldin í verkinu felst í að
áhorfendur eru alltaf að færa sig á
milli vogarskálanna til að halda með
eða hafna málflutningi hvers og eins.
Þeir komast að því að sjónarmið allra
geta verið réttlætanleg upp að vissu
marki. Og að það er enginn einn
sannleikur til.“
Er það niðurstaða verksins?
„Nákvæmlega. Lífið snýst um
sjónarhorn. Sannleikurinn býr í öllu,
jafnvel drykkfelldri skoskri stúlku,
sem á að hafa skilyrðislausan rétt til
að verja sig þegar á hana er ráðist,
ekki bara einu sinni heldur tvisvar.“
Kaldhæðni örlaganna
Í leikritinu er Gayle í meðferð við
áfallastreituröskun vegna þess að
henni hafði áður verið nauðgað. Kald-
hæðni örlaganna eru þau að hún geld-
ur fyrir að leita sér hjálpar með þess-
um hætti og fyrir vikið telja lögfræð-
ingarnir hana ótrúverðugri en ella.
Og dómurinn er eftir því.
Kristín kveðst hvorki hafa skoðað
kynferðisbrotamál á Íslandi áður en
hún tók að sér leikstjórnina né séð
leikritið á breskum leikhúsfjölum.
„Sköpunarferlið færir mann gjarnan
nær kjarna málsins en raunveruleik-
inn sjálfur. Kynferðisbrotamál hafa
verið svo mikið í umræðunni að hún
hefur ekki getað farið framhjá manni.
Af umræðunni er ljóst að vegna
þungrar sönnunarbyrði er ennþá
mjög erfitt fyrir konur að leita réttar
síns í nauðgunarmálum og eru þau
þess vegna oft ekki kærð.“
Leikritið er ekki staðfært fyrir ís-
lenskar aðstæður, heldur tekur al-
gjörlega mið af bresku réttarfari með
sínum kviðdómi. „Við skyggnumst
svolítið inn í og fylgjumst með hvern-
ig lögmenn beita alls konar trixum til
að biðla til kviðdómsins og vinna hann
á sitt band. Að sumu leyti eru lög-
menn eins og leikarar, þeir verða að
halda með skjólstæðingum sínum
rétt eins og leikarinn verður að halda
með persónunni sem hann leikur.
Þeir þurfa að vera innra með viðkom-
andi en líka að geta haldið sig fyrir ut-
an og verið hlutlausir. Sá er vandi
lögfræðinga og verður líka okkar
vandi.“
Okkar áhorfendanna?
„Já, í því felst galdurinn. Áhorf-
endur verða eins konar kviðdómarar
og þurfa að velja hvort þeir taka af-
stöðu eftir tilfinningum eða lög-
unum.“
Fórnarlömb aðstæðna
og eigin hugsana
Þótt leikritið byggist á bresku
dómskerfi, breskum þankagangi og
stéttarvitund Breta skíni víða í gegn,
segir Kristín það hafa alþjóðlega skír-
skotun. „Málið varðar alla, alls staðar í
heiminum. Í því ljósi er mjög nærtækt
að horfa til fjölda málaferla sem staðið
hafa yfir að undanförnu, ýmissa
kvennahreyfinga og #metoo bylting-
arinnar. Orðið „samþykki“ er núna
hlaðið alveg sérstakri merkingu.“
Byggist leikritið mikið á rökræð-
um?
„Ekki svo mikilli vitsmunaumræðu
heldur eru umræðurnar í mjög per-
sónulegu samhengi og þá á tilfinn-
ingasviðinu því lögmennirnir lenda í
samskonar málum og þeir eru að
dæma í. Samþykki fjallar um flesta
þætti mannlegs eðlis og höfðar til allra
sem hafa þurft að berjast fyrir rétti
sínum eða hafa kannski lent í útistöð-
um við maka sína eða aðra, eins og
flestir hafa efalítið einhvern tímann
gert. Í leikritinu eru allir fórnarlömb
aðstæðna og jafnvel hugsana sinna í
tilfinningaátökum. Sjálf hef ég náð
ákveðnum þroska í aldri og hef ekki
ennþá kynnst manneskju sem getur
með sanni sagt að hún sé með allt sitt
á hreinu.“
Galsafengnir lögmenn
Átök kynjanna koma líka við sögu,
en eru þó ekki sérstaklega í brenni-
depli. Konurnar í verkinu eru að sögn
Kristínar yfirleitt meiri tilfinninga-
verur heldur en karlarnir, lögmenn-
irnir, sem eru fremur talsmenn rök-
hugsunar. „Annars eru persónurnar
með mjög skýr einkenni og fjarri því
að vera hjarðir talsmanna eins né
neins. Húmorinn er aldrei langt und-
an, lögmennirnir geta verið galsa-
fengnir. Enda er það svo að þegar
fólk missir jafnvægið í tilfinninga-
átökum verða aðstæður oft svolítið
kómískar. Og þá komum við aftur að
þessu vegasalti, sem er tragikómed-
ían og er stór partur af þeim sjónar-
hóli sem Nina Raine skrifar leikritið
út frá. Í heildina er verkið marg-
brotið, bæði í tíma og rými.“
Nú þaulþekkir þú þetta verk, held-
ur þú með einni persónunni umfram
aðrar?
„Nei, ég held með öllum. Þetta eru
mannlegar verur og maður heldur
alltaf með mennskunni. Allir eru
breyskir og eiga að fá möguleika til
að vinna sig út úr sjónskekkju, nær-
sýni eða einhverju klúðri í lífinu.
Aðalatriðið er að koma jafnvægi á
vogarskálarnar.“
Hvernig tilfinningu vilt þú að
áhorfendur taki með sér heim að lok-
inni sýningu?
„Ég vil að þeir spyrji sig spurn-
inga. Ef áhorfendur eru enn að velta
fyrir sér hver hafði rétt fyrir sér og
hver rangt er sigurinn unninn. Og
spyrji sig líka hvort tilfinningar eigi
heima í réttarsölunum eða hvort lög-
in séu ofar tilfinningu, þegar dæmt
er.“
Lífsfögnuðurinn í sköpuninni
Stundum er ekki jafnvægi á vogar-
skálum lífsins í öðru tilliti. Tilfinn-
ingar eins og sorg geta þyngt aðra
skálina langt umfram hina. Þetta
reyndi Kristín á eigin skinni þegar
eiginmaður hennar, Sigurður Páls-
son, rithöfundur, veiktist fyrir fjórum
árum, en hann lést í fyrra. Þau hjónin
voru alla tíð mjög samhent og leik-
stýrði Kristín mörgum hans verkum.
Þegar hún er spurð hvernig hún hafi
tekist á við sorgina svarar hún:
„Heimurinn hrundi, en ég er að
reyna að finna leið til að leggja nýjan
grunn. Ég hefði ekki getað séð fyrir
eða ímyndað mér að missir gæti verið
svona sár. Hins vegar bý ég að því að
geta alltaf leitað til hans – í verkin
hans. Sigurður brýndi fyrir mér að
lífsfögnuðurinn væri grundvallar-
atriði og hvatti mig til að finna þann
fögnuð í sköpuninni og með góðu
fólki. Eins og ég er til dæmis að vinna
með í leikritinu Samþykki.
Það er hrein og klár lífsbjörg. “
Morgunblaðið/Kristinn Magnússon
Enginn einn sannleikur
 Kristín Jóhannesdóttir leikstýrir Samþykki sem frumsýnt verður í Þjóðleikhúsinu í kvöld  Til-
finningar byggðar á samkennd og lög réttarríkisins lögð á vogarskálarnar  Hvort vegur þyngra?
Hið gullna jafnvægi „Aðal-
atriðið er að koma jafnvægi á
vogarskálarnar,“ segir Kristín
Jóhannesdóttir leikstjóri.
Smiðjuvegi 4C | 200 Kópavogur | Sími 587 2202 | hagblikk@hagblikk.is | hagblikk.is
HAGBLIKK
Álþakrennur
& niðurföll
Þakrennurnar eru frá GRÖVIK VERK í Noregi
Þær eru einfaldar í uppsetningu
HAGBLIKK
Ryðga ekki
Brotna ekki
Litir á lager:
Svart, hvítt, ólitað, rautt
silfurgrátt og dökkgrátt
ICQC 2018-20