Morgunblaðið - 22.12.2018, Qupperneq 24

24 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 22. DESEMBER 2018
Einar Páll Kjærnested, löggiltur fasteignasali
Þverholti 2 // Mosfellsbæ // Sími 586 8080
fastmos.is // fastmos@fastmos.is
Svanþór Einarsson
Löggiltur fasteignasali
S. 698 8555
Sigurður Gunnarsson
Löggiltur fasteignasali
S. 899 1987
Hringdu og bókaðu skoðun
Mjög fallegt 200 m2 einbýlishús á einni hæð innst í botn­
langa á fallegum útsýnisstað. Eignin skiptist í hjóna­
herbergi með fataherbergi, svefnherbergi, forstofu, bað­
herbergi, sjónvarpshol, eldhús, stofu, borðstofu og bílskúr.
Stórir gluggar með glæsilegu útsýni og mikil lofthæð sem
gerir eignina bjarta og skemmtilega. Fallegar innréttingar
og gólfefni. Stórt steypt og hellulagt bílastæði og
viðhaldslítil lóð með hellulagðri verönd. V. 94,9 m.
Leirvogstunga 17 - 270 Mosfellsbær
Gleðileg jól
og farsælt komandi ár
Málvöndun eroft tengd viðað forðast„málvillur“
með því að nota ekki orð í
öðrum föllum né beygja á
annan hátt en tíðkast í
málsamfélaginu. Á gjafa-
miðum jólapakkanna sést
t.d.: „Til Ingibjörgu Sif frá
Nínu Björg“ sem er leið-
rétt í: „Til Ingibjargar
Sifjar frá Nínu Björgu“.
Áhersla á gamalkunnu
fallaóreiðuna „ég/mig/mér
hlakkar“ og „mig/mér
langar“ í samræmdum
prófum grunnskóla bendir til að „rétt“ fallanotkun með sögnunum
„hlakka“ og „langa“ sé talin skera úr um hæfni barna í móðurmáli sínu. Í
gagnrýni á prófin hefur komið fram að málþjálfun í skóla mætti beinast að
öðrum þáttum – enda er undir hælinn lagt hvort kennarar og skólastjórn-
endur noti fallbeygð orð með þeim hætti sem telst rétt samkvæmt próf-
unum.
Hægt væri að málþjálfa börn með því að örva sköpunarmátt tungunnar
og kenna þeim að málvöndun
snúist um fjölbreytni og inni-
haldsríkt orðfæri. Benda þeim
á að „hérna, eh, sko, þveist, þú
skilur notla“ sé ekki að hjálpa
viðmælandanum að skilja
neitt – því ekkert hafi verið
sagt með þessum hikorðum.
Ólíkar aðstæður bjóði upp á ólíkt orðfæri; ritmál lúti öðrum lögmálum en
talmál í formlegu samhengi eða óformlegu spjalli vina og kunningja. Það
sem sé óviðeigandi í útvarpsviðtali geti átt við í símahjali við vin (án hátal-
ara). Ekki sé sama hvort fólk tísti eða skrifi jólakort, stöðuuppfærslu, bók-
arhandrit eða nýársávarp. Hið svokallaða málsnið sé síbreytilegt.
Frá sjónarhorni málvöndunar gildir sú regla að velja orð í samræmi við
aðstæður; líkt og tíðkast um hegðun, klæðaburð og framkomu alla. Frjáls-
legt fas og orðfæri í eigin svefnherbergi hentar ekki á almannafæri innan
um ókunnuga. Í uppvextinum læra börn að þekkja hin ósögðu mörk, hvað
megi segja við hvern, hvenær og hvar; hvernig sé best að segja það sem
okkur býr í brjósti án þess að móðga eða særa þau sem til manns heyra
nær og fjær. Sigfús Daðason orti um orðin: „tign mannsins segja þeir / þó
þeir geri sér ekki ljóst að orð eru dýr / né með hverju þeir geti borgað.“ Og
í Einræðum Starkaðar orti Einar Benediktsson: „Þel getur snúizt við atorð
eitt. / Aðgát skal höfð í nærveru sálar.“
Hvert samfélag lýtur siðaboðum um hvað sé við hæfi – hér er talað um
kristið eða borgaralegt siðgæði sem frjálslyndir og opnir fjölmiðlar á borð
við Morgunblaðið hafa miðað við í sínum fréttaflutningi, án þess að það
teljist atlaga að tjáningarfrelsi. Það kom mér því í opna skjöldu þegar ég
las hér í blaðinu á mánudaginn að varasaksóknari íslenska ríkisins teldi að
þessi almennu siðaboð um mannleg samskipti væru bundin við lítinn hóp
„af vinstri mönnum“ – og valdi slíkum „gapuxum“ síðan hin hæðilegustu
orð sem gætu fallið vel að málsniði Bandaríkjaforseta. Ég gerði mér ekki
grein fyrir að afsiðun íslenska málsamfélagsins væri jafn langt gengin og
orð þessa hátt setta gæslumanns réttvísinnar eru til vitnis um.
Málvöndun á
öllum sviðum
Tungutak
Gísli Sigurðsson
gislisi@hi.is
Málsnið Ólíkar aðstæður bjóða upp á ólíkt orð-
færi; ritmál lýtur öðrum lögmálum en talmál í
formlegu samhengi eða óformlegu spjalli.
Fyrir sex áratugum var Jón Gunnarsson, sembyggði upp Coldwater Seafood Corporation,fisksölufyrirtæki Sölumiðstöðvar hraðfrysti-húsanna í Bandaríkjunum, eins konar goð-
sögn í röðum ungra sjálfstæðismanna þeirra tíma. Í
okkar röðum gengu sögur um að hann hefði byggt upp
nánast af eigin rammleik mikilvægan markað fyrir ís-
lenzkan fisk í Bandaríkjunum.
Við höfum áreiðanlega í pólitískri baráttu þeirra
tíma við sósíalismann verið að leita að fyrirmyndum til
þess að sanna kenningar okkar um yfirburði einka-
reksturs gagnvart þeim opinbera rekstri, sem sósíal-
istar boðuðu. Við fundum þær fyrirmyndir fyrst og
fremst í sjávarútvegi og Jón Gunnarsson var ein
þeirra.
Raunar varð Jón „goðsögn“ í augum fleiri en ungra
sjálfstæðismanna. Guðmundur H. Garðarsson, fyrrver-
andi alþingismaður og áður upplýsingafulltrúi SH, seg-
ir að hið sama hafi átt við um miðlara Coldwater vest-
an hafs.
Latneskt orðatiltæki: „esse quam videri“, að vilja
vera frekar en að sjást, hefur oft
verið notað um Wallenbergana
sænsku, sem lengi voru mestu iðju-
höldar í Svíþjóð og eru kannski enn.
En það má líka nota um Jón Gunn-
arsson. Það fór af honum orð en
hann sást varla og lét sjaldan í sér
heyra á opinberum vettvangi. Okkur
varð ljóst, að þar fór maður, sem
vildi láta verk sín tala, og það fannst
okkur líka til fyrirmyndar.
Nú hefur Jakob F. Ásgeirsson skrifað ævisögu Jóns
Gunnarssonar, sem staðfestir þá tilfinningu Heimdell-
inga þeirra tíma að þar hafi farið einn af ármönnum
Íslands. Þau ævintýri, sem urðu á Íslandi á síðustu
öld, heimastjórn, fullveldi, lýðveldi og að lokum full yf-
irráð yfir fiskimiðunum við landið, gerðust ekki af
sjálfsdáðum. Til að þau yrðu að veruleika þurfti þessi
fámenna eyþjóð norður í höfum að eignast pólitíska
leiðtoga, forystumenn í atvinnulífi og menningarfröm-
uði.
Jón Gunnarsson varð einn þessara forystumanna í
íslenzku atvinnulífi. Í upphafi var hann einn starfs-
maður Coldwater Seafood í Bandaríkjunum ásamt rit-
ara. Það sem gerðist næstu árin og áratugi á eftir var
ævintýri líkast.
Hans kynslóð Íslendinga þurfti að berjast til
mennta. Þar naut hann, eins og margir aðrir, liðsinnis
Jónasar frá Hriflu. Skólagöngu þessa fátæka sveita-
pilts frá Íslandi lauk með verkfræðiprófi frá MIT, ein-
um fremsta háskóla Bandaríkjanna, með viðkomu í
Noregi.
En á þeirri vegferð kynntist hann því lokaða og
þrönga samfélagi, sem Ísland var á fyrri hluta 20. ald-
ar – og er kannski að einhverju leyti enn. Eitt af verk-
efnum stjórnmálamanna hér á þeim tíma var að útvega
efnilegum námsmönnum námsstyrki á fjárlögum. Jón-
as frá Hriflu stóð í því fyrir hönd Jóns Gunnarssonar.
Greinarhöfundur hefur séð gögn um að í sama hlut-
verki var Benedikt Sveinsson, afi Halldórs Blöndals,
fyrrverandi ráðherra og forseta Alþingis, og þeirra
frændsystkina, fyrir Finnboga Rút Valdemarsson, síð-
ar ritstjóra Alþýðublaðsins og þingmann á vegum
Sameiningarflokks alþýðu – Sósíalistaflokks í tæpan
einn og hálfan áratug.
Jakob F. Ásgeirsson segir að í þeirri viðleitni hafi
Jónas frá Hriflu mætt mótspyrnu úr óvæntri átt, frá
embættismanni, sem sagði við fjárlaganefnd að Jón
hefði getað valið sér betri skóla! Hann fór í Samvinnu-
skólann en ekki í Menntaskólann í Reykjavík og hann
fór fyrst í framhaldsnám til Noregs en ekki Danmerk-
ur eða Þýzkalands. Og af sömu ástæðum þótti ekki
sjálfsagt að hann fengi inngöngu í Verkfræðinga-
félagið.
Tímabilið milli 1920 og 1940 er
enn svolítið óplægður akur í sögurit-
un hér. Þeir kaflar í bók Jakobs um
ár Jóns Gunnarssonar í Siglufirði
eru mjög áhugaverðir en hann
gegndi tvisvar sinnum starfi fram-
kvæmdastjóra Síldarverksmiðja rík-
isins. Þar kynntist hann þá þegar
þeim innbyrðis átökum í pólitíkinni
hér, sem geta orðið mjög persónu-
leg. Frásögn Jakobs bendir til þess að yngri kynslóðir
hafi aldrei gert sér fulla grein fyrir mikilvægi Síldar-
verksmiðja ríkisins í íslenzku atvinnulífi á fjórða tug
síðustu aldar.
En þótt ár Jóns Gunnarssonar í Siglufirði séu fróð-
leg lesning sem og kaflinn um hænsnaræktarbóndann
Jón eru það þó afrek hans í Bandaríkjunum, sem
standa upp úr.
Sjálfstæði Íslands snerist ekki bara um að losna úr
sambandinu við Dani. Við þurftum að sýna að við gæt-
um staðið á eigin fótum og séð um okkur sjálf. Við
þurftum að byggja upp atvinnulíf og finna markaði fyr-
ir afurðir okkar í öðrum löndum. Þar höfðu áður verið
á ferð við Miðjarðarhaf saltfisksölumenn. Sennilega er
Þórður Albertsson þeirra þekktastur en hann var ná-
frændi Thorsaranna. En Bandaríkin voru að langmestu
leyti ónumið land og augljóst af frásögn Jakobs að
Einar ríki Sigurðsson úr Vestmannaeyjum hefur verið
lykilmaður í því að fá Jón til starfa við að byggja upp
sölukerfi fyrir íslenzkan fisk í Bandaríkjunum.
Þegar horft er yfir farinn veg er ljóst að slíkt mark-
aðsstarf í öðrum löndum hefur verið hluti af sjálfstæð-
isbaráttu þessarar þjóðar og þeir sem þar komu við
sögu hafa gegnt mikilvægu hlutverki i þeirri baráttu.
Afkomendur Jóns Gunnarssonar og konu hans koma
enn við sögu íslenzkra þjóðmála. Hann er móðurafi
Bjarna Benediktssonar, formanns Sjálfstæðisflokks og
fjármálaráðherra.
Bók Jakobs F. Ásgeirssonar um Jón Gunnarsson er
veigamikið framlag til íslenzkrar atvinnusögu.
Að vera frekar en að sjást
Uppbygging fiskmark-
aða í öðrum löndum
var hluti af sjálfstæðis-
baráttu þjóðarinnar.
Af innlendum
vettvangi …
Styrmir Gunnarsson
styrmir@styrmir.is
Rómverski mælskugarpurinn Cicero sagði: „Cum tacent
clamant.“ Með þögninni er hrópað.
Og fræg eru þau ummæli dr. Björns
Sigfússonar háskólabókavarðar í
formála Ljósvetninga sögu, að þögn-
in væri fróðleg, þó að henni mætti
ekki treysta um hvert einstakt at-
riði. Ýmis dæmi eru til á Íslandi um
þögn, sem er í senn hrópleg og fróð-
leg.
Eitt er af íslenskum marxistum.
Einhverjir þeirra hljóta að hafa vit-
að, að Marx og Engels minntust
nokkrum sinnum á Íslendinga. Marx
segir frá því í bréfi til Engels 1855,
þegar hann gerði gys að hreintungu-
stefnu Íslendinga í samtali við Bruno
Bauer. Og Engels fer hinum verstu
orðum um Íslendinga í bréfi til Marx
1846: Þeir „tala alveg sömu tungu og
þessir subbulegu víkingar frá anno
900, súpa lýsi, búa í jarðhýsum og
þrífast ekki nema loftið lykti af úldn-
um fiski.“ Hvorugt bréfið er birt í
Úrvalsritum Marx og Engels, sem
komu út hjá Heimskringlu í tveimur
bindum 1968. Höfðu bæði bréfin þó
birst í heildarútgáfu verka Marx og
Engels hjá Dietz í Austur-Berlín.
Annað dæmi er af Hermanni Jón-
assyni og Bandaríkjamönnum. Í
skeyti frá ræðismanni Bandaríkj-
anna á Íslandi 23. júní 1941 segir:
„Forsætisráðherra óskar eftir því,
að engir negrar verði í hersveitinni,
sem send verður hingað.“ Þessar
setningar voru felldar niður úr út-
gáfu Bandaríkjastjórnar 1959 á
skjölum um utanríkismál, en án úr-
fellingarmerkis, og komst prófessor
Þór Whitehead að þessu með því að
skoða frumskjalið. Skiljanlegt var,
að Bandaríkjastjórn skyldi ekki end-
urprenta orð Hermanns, en óneitan-
lega hefði mátt sýna það með úrfell-
ingarmerki.
Þriðja dæmið er af Halldóri K.
Laxness. Þegar Stalín gerði griða-
sáttmála við Hitler 1939, snerist
Laxness á svipstundu frá fyrri and-
stöðu við nasismann og sagði, að nú
væri Hitler orðinn „spakur seppi“.
Hann snerist aftur 1941, eftir að Hit-
ler rauf sáttmálann og réðst á Rúss-
land, og skrifaði greinina „Vopnið í
Ráðstjórnarríkjunum“ í ritið 25 ára
ráðstjórn 1942. Þar lofaði hann víg-
búnað Stalíns: „Ríki sem hefur þá
lífsköllun að bera fram til sigurs dýr-
mætustu hugsjón mannkynsins, er
aldrei ofvel vopnum búið gegn óvin-
um mannkynsins.“ Laxness endur-
prentaði aldrei þessa grein ólíkt
flestum öðrum skrifum sínum.
Sennilega hefur honum fundist hún
rekast á friðarhjal það, sem hann og
aðrir stalínistar iðkuðu eftir stríð.
Athugasemdir og leiðréttingar vel þegnar
Hannes H. Gissurarson
hannesgi@hi.is
Fróðleiksmolar úr sögu og samtíð
Hrópleg þögn