Morgunblaðið - 29.12.2018, Side 46

46 MENNING
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 29. DESEMBER 2018
Fjórir nýstúdentar frá Íslandi geng-
ust fyrir jólin 1732 undir inntökupróf
eftir nýrri háskólareglugerð. Þurftu
ekki að bergja á salti og víni. Sá
gamli siður lagðist þar með af. Skúli
Magnússon var hátíðlega meðtekinn
sem háskólaborg-
ari 12. desember.
Þetta er teikn,
enginn örn sest á
burst, og þó.
Hann á afmæli,
fyllti tuttugu og
eitt ár þennan
dag. Steig fyrstur
fram, á undan
hinum löndum
sínum þremur.
Skúli var hátíðlega tekinn í tölu há-
skólamanna af Jóhannesi Gram, pró-
fessor, jústitsráði og leyndar-
skjalaverði. Skúli hafði að hans
fyrirsögn skrifað hátíðar- og heilla-
óskaræðu á latínu sem hann flutti við
þetta tilefni í heyrenda hljóði. Dokt-
or Gram var leiðbeinandi hans.
Hinir nýgræðingarnir frá Íslandi
voru þrír Jónar, Marteinsson, Bene-
diktsson og Þórðarsson. Jón Mar-
teinsson ílentist í Höfn, varð skrifari
Grams prófessors, óreglulegur
styrkþegi Árnasafns í stuttan tíma
og skaust þá eftirminnilega inn í Ís-
landsklukku Halldórs Laxness, vann
síðan sem skrifari og þýðandi. Jón
Benediktsson er sonur lögmannsins
góða í Rauðaskriðu sem Skúli þjón-
aði, skólabróðir frá Múla sem mun
taka við sýslu föður síns. Jón Þórðar-
son verður alþingisskrifari og deyr
ungur.
Það má finna þessa stráka í heim-
ildum, skólinn setur á þá latnesk
nöfn. Þeir fengu reyndar slík nöfn í
latínuskóla. Söguhetja vor kallast
Schulo Magni undir handleiðslu
Grams, fyrsta nútímasagnfræðings
Dana, sem var rektor háskólans
þetta ár. Honum leist vel á Skúla.
Það er það fyrsta sem Skúli skráir
um námsár sín, á undan bólusóttinni.
Þorleifur í Múla, stjúpi Skúla á tvo
nýstúdenta við Hafnarháskóla þetta
ár, jafnmarga og biskupsskólarnir til
samans. Þingeyjarsýsla varð, eins og
sjá má, snemma hérað góðra gáfna.
Viku síðar eða 19. desember er
Skúli formlega skráður og kynntur
sem háskólastúdent á latínu. Pró-
fessor Gram kynnir hann. Latína,
gríska og hebreska verða það sem
námið snýst um, auk guðfræðinnar.
Strákar um tvítugt horfa andaktugir
á misgamla karla með parruk og
dauð mál lifna og fornir tímar klass-
íkur. Í fyrirlestrum syngur latína
með dönskum hreimi í eyrum og úti í
bæ danskan. Þetta er álag allt sam-
an, siglingin, borgin, laufskógabeltið,
lyktin, fjölmennið, hestvagnarnir,
stéttaskiptingin, fegurðin, freisting-
arnar og auraleysið. Augun ljóma á
ölstofum, þar sem allt er á kafi í reyk.
Skúli og Jónarnir þrír eru fyrstu
stúdentarnir sem luku inntökuprófi
eftir nýju reglugerðinni. Prófessor
Gram flutti þá fræga ræðu um lærða
Íslendinga sem hefur komið út í lær-
dómsritum, segir Skúli. Hann á eft-
irrit af henni þegar hann skrifar
minningabrot sín.
Hans eða Jóhannes Gram hefur
verið prófessor í grísku við háskól-
ann frá því Skúli var þriggja ára,
1714. Hann nýtur hylli nýkrýnda
konungsins, Kristjáns VI, sem gerði
hann nýverið að konunglegum hist-
oriograf, leiðtoga konunglega bóka-
safnsins og leyndarskjalaverði.
Gram hóf útgáfu tímarits Vísinda-
félagsins danska. Það segir sig sjálft
að fyrsti upplýsti sagnfræðingur rík-
isins sem kafar í frumheimildir áttar
sig á sögulegu gildi íslenskra rita.
Var enda vinur Árna Magnússonar.
Prófessor Gram var helsti patrón
og örlagavaldur Skúla á náms-
árunum. Hann kom í veg fyrir að
hann stingi af frá forntungustaglinu
með einu af skipum danska nýlendu-
veldisins. Hvatvísi og meint fá-
tæktarbasl voru þarna að verki, og
vissulega hefði hann svalað áhuga
sínum á náttúrufræði með því að
sigla um heimsins höf. Það hefði orð-
ið allt annar Skúli.
Sagan er þessi: Hann vindur sér í
fyrirlestur búinn að ráða sig sem
skrifara á skip á leið að sigla frá
Kaupmannahöfn til Kína. Á eftir
fengu þeir Gram sér ölkrús nærri
skólanum. Strangar hrukkur færast
yfir góðlegt andlit etatsráðsins þegar
það bannar Skúla að fara.
– Má ég þá biðja yður að útvega
mér þá vinnu, svo að ég megi lifa,
svaraði Skúli, á átjándu aldar
dönsku.
– Leitið til stúdents Ólsens og
komið síðan til mín við og við, bóka-
safn mitt skal yður jafnan opið, sagði
etatsráðið ljúfa.
Stúdent Ólsen er Jón Ólafsson
Grunnvíkingur. Gram hélt að snjall
strákur gæti fengið tilfallandi vinnu í
Árnasafni. Skúli kallar Grunnvíking-
inn ráðvandan og lærðan mann, en
fékk fátt annað hjá honum en heim-
spekileg ráð og lífsreglur, sem gerðu
ei baun fyrir budduna. En „betri og
djúptækari fræðslu“ segist hann
ekki hafa hlotið á ævi sinni. Skúli
þekkti og spjallaði við alls konar fólk,
svo að þetta er mikið hrós. Stutt er
síðan safn Árna brann og erfiðir
tímar hjá öllum sem lentu í því áfalli,
ekki hægt að sóa fé í stúdent sem
vantar vinnu.
Þá kom Gram prófessor honum til
hjálpar með beinhörðum peningum.
Skúli segist hafa verið „alls pen-
ingalaus af eigin munum“. Eflaust
var hann á Garðsstyrk, sem kóngur
veitti Íslendingum í námi í bætur
fyrir klaustraféð sem hann hefur ár-
lega arð af síðan í siðaskiptunum. En
Skúli þarf meira en lágmarksfæði og
húsnæði. Pappír, penna, blek, skó,
föt, hatt, öl og vín. Gram gefur hon-
um tíu ríkisdali og leggur fast að
honum að stunda námið og sækja
fyrirlestra.
Þeir strákarnir mættu á fyrir-
lestra einu sinni í mánuði í hverri
grein. Skúli sat þess utan sæll í bóka-
safni etatsráðsins. Las alls konar
bækur, segir hann, milli þess sem
hann sótti fyrirlestra Grams í grísku,
Thestrups jústitsráðs í heimspeki og
Wöldikes í guðfræði og hebresku.
Skúli nær sér víða í fróðleik þessi
misserin. Hann les ekki síst bækur
um hagfræði, sem var hátt á baugi
um þessar mundir. Það eykur áhuga
hans að vera frá frumstæðu landi og
bera hag þess fyrir brjósti. Vinna
sem honum býðst gegnum vildar-
manninn prófessor Gram dregur
hann ekki síður frá náminu.
Gram á sem vörður konunglegra
bóka og skjala auðvelt með að finna
honum verkefni. Hann fær Skúla til
að afrita norrænt miðaldahandrit
fyrir franska sendiherrann, N. de
Maire, sögu Karla-Magnúsar, lykil-
heimild franskrar sögu, sem Gram
vill að sendiherrann fái að gjöf frá
konungi. Skúli þýðir úr íslensku yfir
á latínu, þannig að þetta var ekki svo
fjarri náminu, reyndar hreint af-
bragð til að liðka sig í latneskum stíl.
Hann sat við í réttan mánuð og skrif-
aði söguna vel upp með latnesku
letri. Gram galt honum heila þrjátíu
og sex ríkisdali fyrir og sendiherrann
bætti glaður við tveimur dúkötum
gullmyntar. Sagan er þrettándu ald-
ar prósi, staðfærður og skráður fyrir
Hákon V Noregskonung (1299-1319)
upp úr frönskum kvæðum um Karla-
Magnús og hermenn hans. Sagan
geymir að hluta brot úr glötuðum
kvæðum og er hnoss í samhengi
franskrar sögu. Þetta heyrði undir
embætti Grams og sterkur leikur var
í utanríkissamskiptum að gleðja svo
valdamikla þjóð sem Frakkarnir
voru og fá Íslending til verksins.
Skúli lagði því ekki stund á námið
af fullum krafti. Hafði þó sérdeilis
góðar gáfur, sem bréf frá meistara
hans í Múla vottaði. Hann færði Wöl-
dike guðfræðiprófessor vottorð Þor-
leifs og þakkaði góðum undirbúningi
stjúpa síns hylli Wöldikes. Sá ágæti
guðfræðingur sagði Skúla „sér kær-
kominn og sínu collegio án alls be-
talnings“. Venjan var að greiða pró-
fessorum þóknun.
Hann dvelur annars, segir hann, á
bókasafni etatsráðs Grams öllum
stundum. Sleppir þó ekki svalli og
átökum, var enginn engill. Bókasöfn
þessarar aldar voru friðsæl og
heillandi, með fagurlega inn-
bundnum bókum í hólf og gólf. Gram
greiddi Skúla tólf skildinga á dag í
heilt ár fyrir að endurrita eitt og ann-
að, og semja efniságrip á latínu.
Hann þurfti „þó aðeins að vinna eina
stund á degi hverjum, ef kostgæfnin
var með“, Skúli vill gera sem minnst
úr því hve vinnan spillti náminu. Seg-
ist aldrei hafa lifað skemmtilegri
stundir en þarna innan um bækurnar
hjá etatsráði Gram, „því þótt
heimskur væri gat eigi hjá því farið
að ég yrði fyrir nokkrum áhrifum af
gáfum hans og visku“.
Þessi vinna opnaði Skúla svo aðrar
dyr. Plessen ráðherra bað prófessor
Gram í hirðveislu að útvega sér
mann til að snúa tungu hjálendunnar
yfir á dönsku. Skúli vann fyrsta verk-
ið kauplaust og hlaut lof fyrir, svo
hann fékk fleiri verkefni. Það kom
sér vel að vera sleipur í dönsku.
Hann var þakklátur fyrir þann lær-
dóm sem hann dró af þessum þýð-
ingum seinni veturinn. Sagði sýn sín
hefði víkkað vel út fyrir háskólann í
Kaupmannahöfn.
Vont að
vera blankur
Skúli Magnússon, sem nefndur hefur verið faðir
Reykjavíkur, varð fyrstur Íslendinga fógeti
landsmanna. Hann átti sér fleiri hliðar og í ævi-
sögu hans, Skúla fógeta, sem Þórunn Jarla Valdi-
marsdóttir ritar, birtast allar þessar hliðar og um
leið lýsingar á samferðafólki hans og samtíð.
Morgunblaðið/Ómar
Fógetinn Skúli Magnússon, sem nefndur er faðir Reykjavíkur, varð fyrstur Íslendinga fógeti landsmanna.
Handleiðsla Hans Gram, prófessor,
jústitsráð og leyndarskjalavörður.
ROYAL BÚÐINGUR – FÆST Í ÖLLUM BETRI MATVÖRUVERZLUNUM LANDSINS
Gleðilegt ár
Þökkum viðskiptin á liðnu ári
Alltaf góðir!