Skessuhorn - 22.06.2005, Blaðsíða 14

14
MIÐVIKUDAGUR 22. JUNI 2005
■■■rVilih...

Ný byggðastefiia
- ræða Runólfc Agússonar rektorsfrá ársfundi Byggðastofhunar
Góðir gestir!
Við lifum á tímum breytinga sem knúnar eru áfram af
tækniframförum og alþjóðavæðingu í viðskiptum. Um allan
hinn vestræna heim sjáum við mikla tilfærslu á störfum til
þrótmarríkja, einkum Indlands og Kína.
Viðbrögð við þessu hafa verið misjöfn, bæði hérlendis sem
og í okkar nágrannalöndum. Að sjálfsögðu hafa komið fram
þau sjónarmið að á stjórnvöldum hvíli samfélagsleg skylda
að sporna gegn þessari þróun, að vernda innlent atvinnulíf
eins og það er kallað, með tollamúrum og sértækum aðgerð-
um. Menn segja t.d. óeðlilegt að íslenskt vinnuafl eða ís-
lensk framleiðsla þurfi að keppa við láglaunastörf í Kína og
einhverjir hafa að undanförnu notað orðið arðrán um fjár-
festingar íslenskra fyrirtækja þar.
I Bandaríkjunum hafa komið fram sambærileg sjónarmið,
sem urðu að hluta til ofan á á dögunum þegar þar var settur
tollkvóti á innflutning fatnaðar og klæða frá Kína til vernd-
ar innlendri framleiðslu, sem ekki er samkeppnishæf við
Kínverja.
Alan Greenspan, seðlabankastjóri Bandaríkjanna, hefur
talað hart gegn þessum sjónarmiðum. Hann segir ómögu-
legt og óskynsamlegt að keppa við þróunarríkin í láglauna-
störfum í framleiðslu. Þvert á móti sé eðlilegt að til lengri
tíma þá færist slík störf þangað sem þau eru ódýrust. Banda-
ríkjamenn eigi að keppa í vel launuðum störfum innan þekk-
ingargeirans og í þjónustu. Þar hafi þeir forskot, þar eigi
þeir að fjárfesta og skapa ný störf í stað þeirra láglaunastarfa
sem nú tapast út úr landinu, einkum tíl Asíu. Enga lausn sé
að finna í verndartollum og einangrunarstefnu í viðskipum
sem muni sýnilega leiða til stöðnunar og almenns ófarnaðar.
Greenspan segir lykilatriði í slíkri samfélagsþróun að auka
fjármagn inn í bandaríska skólakerfið og þá sérstaklega há-
skólana. Með fjárfestingum þar muni skapast ný störf og ný
þekking sem muni færa bandarísku þjóðinni hagsæld og á-
framhaldandi efnahagslega velsæld og yfirburði.
Hér lýsir seðlabankastjórinn bandaríski þeirri þróun sem
óumflýjanleg er. Atvinnulíf Vesturlanda mun taka stórstíg-
um breytingu á næstu árum. Þetta mun einnig gerast hér.
Það er ljóst að störfum í frumframleiðslu s.s. landbúnaði og
sjávarútvegi, mtm fækka verulega. Ekkert fær breytt þeirri
þróun sem knúin er áfram af tækniframförum, erlendri sam-
keppi og kröfu um aukna hagkvæmni. Allt of lengi höfum
við trúað því að náttúruauðlindir okkar muni endalaust geta
staðið undir aukinni velferð, meiri hagsæld og síðast en ekki
síst fleiri störfum. Það er ekki svo. Auðlegð þjóða morgun-
dagsins fer ekkert sérstaklega eftir því hvort þær hafi yfir
miklum eða litlum náttúruauðlindum að ráða. Nútímasam-
félagið byggir á þeirri auðlind sem er mikilvægari öllum
öðrum en það er mannauðurinn. Hugvit og þekking fólks-
ins sem landið byggir mun ráða kjörum okkar í framtíðinni.
Atvinnulíf okkar mun þannig á næstu árum í sífellt vaxandi
mæli byggja á þekkingarstarfsemi og þjónustu. Þar munu ný
störf verða til og þar mun mesta verðmætasköpunin verða.
En hvernig erum við Islendingar í stakk búnir til að takast
á við þessar fyrirséðu breytingar? Breytingar úr atvinnulífi
framleiðslusamfélagsins yfir í þekkingarsamfélagið. Heilt til
tekið stöndum við vel. Þjóðin er tæknivædd, atvinnulífið
fjölbreytt og mikil sókn í þekkingarstarfsemi ýmis konar, þar
á meðal innan háskólanna okkar. Hér ber þó skugga á.
Efnahagslega séð búa í þessu landi í raun tvær þjóðir. Höf-
uðborgarbúar annars vegar þar sem þrífst fjölbreytt atvinnu-
líf þekkingarsamfélagsins og síðan landsbyggðin sem byggir
sína tilveru fyrst og fremst á frumframleiðslu.
Hér sjáum við skiptingu nokkurra atvinnugreina á milli
höfuðborgarsvæðis og landsbyggðarinnar. Fjármálaþjón-
usta, viðskipti, menntastarfsemi og opinber stjórnsýsla fara
einkum fram á höfuðborgarsvæðinu á meðan landbúnaður,
fiskveiðar og fiskvinnsla fara ffarn á landsbyggðinni.
Eg spái illa fyrir störfum í þessum greinum, þeim mun
fækka verulega á næstu árum og ekkert, ekkert mun hefta þá
þróun. Uppbygging iðnaðar mun á afmörkuðum svæðum
skapa ný sambærileg störf, en ekki heldur þar sjáum við
lausn til langframa. Þekkingar- og þjónustusamfélag morg-
undagsins mun einnig þar hafa betur í samkeppni um unga
fólkið okkar sem sækist eftir störfum þar sem reynir á sköp-
un og menntun þeirra frekar en verksmiðjuvinnu. Skapandi
störf sem nú er aðallega að finna á höfuðborgarsvæðinu.
En hvernig getum við breytt þessari framtíðarsýn? Þar
verður, góðir gestir, menntakerfið að leika lykilhlutverk. Og
hvernig er það í stakk búið til slíkra hluta á landsbyggðinni?
Hver er staða hennar í þeim efnum?
Höfuðborgarsvæðið
Landsbyggðin
Hér sjáum við hlutfall háskólamenntaðs fólks af heildar-
íbúafjölda, annars vegar á höfuðborgarsvæðinu og hins veg-
ar á landsbyggðinni þar sem helmingi færri íbúar eru með
háskólamenntun. En er þetta að breytast? Er menntunar-
stig á landsbyggðinni að hækka?
Höfuðborgarsvæðið
Landsbyggðin
Svo virðist ekki vera samkvæmt þessari mynd sem sýnir
nýútskrifaða einstaklinga með háskólagráðu 2002-2003 sem
hlutfall af íbúafjölda.
Lítum hér á tölur um hlutfall frumffamleiðslustarfa af
heildarfjölda starfa á nokkrum þéttbýlisstöðum. Hér sjáum
við sláandi mun og ég minni á að það er í m.a. frumfram-
leiðslunni sem störfum mun fækka verulega á komandi
árum. Hver verða áhrif þess, annars vegar í Reykjavík og
hins vegar á þeim stöðum sem eiga allt sitt undir frumfram-
leiðslunni?

/ / / / ^ /
Sé landsbyggðin hinsvegar brotin upp í gömlu kjördæm-
in, kemur í ljós breytt mynd. Hér er ánægjuleg þróun á
svæðum sem merkt eru með rauðu. Hvaða svæði eru þetta?
Af hverju eru fleiri sem ljúka háskólanámi ffá þessum svæð-
um en öðrum? Jú, þetta eru svæði þar sem sjálfstæðir háskól-
ar starfa. Þetta
eru háskóla-
svæðin okkar og
má leiða að því
líkum að hér
megi merkja á-
hrif þeirra. I
Reykjavík starfa
fjórir háskólar,
HÍ, KHÍ, Lista-
háskólinn og
HR. ÁNorðu-
landi eystra
starfar HA, á
Norðulandi vestra Hólar og á Vesturlandi Bifröst og
Hvanneyri. Háskólar eru í nútímasamfélögum einhver mest
virðisaukandi starfsemi sem til er. Áhrif þeirra á samfélagið
eru gríðarleg. I því ljósi er því einnig athyglisvert að skoða
samsetningu nemendahóps háskólanna. Hér sýni ég þá
skóla sem eru í samkeppni við Bifröst um kennslu.
I fyrsta lagi sjáum við hér að yfir 80% skráðra nemenda
B Noröausturkjördæmi
i Norðvesturkjördæmi
■ Suövesturkjördæmi
m Höfuöborgarsvæðið
við Reykjavíkurháskólana eiga þar lögheimili. Svo er ekki
um þá tvo landsbyggðarháskóla sem hér eru sýndir. Þeir eru
að mennta landsbyggðarfólkið, Háskólinn á Akureyri nánast
eingöngu en Bifröst u.þ.b. til helminga á við höfuðborgar-
búa. Með öðrum orðum þá sinna háskólarnir fyrst og ffemst
sínum svæðum. Reykjavíkurháskólarnir sinna Reykjavík,
Bifröst sinnir Norðvesturkjördæmi og HA Norðausturkjör-
dæmi. Okkur hér á Bifföst þykir hins vegar sérstaklega á-
nægjulegt að ná tæplega helmingi okkar nemenda af höfuð-
borgarsvæðinu hingað upp í Norðurárdal. Með slíku vinn-
um við gegn þeim straumi háskólafólks sem stöðugt liggur
suður, því gott fólk, það sem er líklega athyglisverðast við
þessa mynd kemur í raun ekki ffam á henni með beinum
hætti. Við þekkjum öll ættingja og vini sem flytja suður í há-
skólana. Hvar er það fólk á þessari mynd, hvar er allur sá
fjöldi? Jú, þau eru komin með lögheimili í höfuðborginni
og þau munu, góðir málþingsgestir, fæst snúa þaðan aftur,
því miður.
Reykjavíkurháskólarnir virka eins og ryksugur á mannlegt
atgervi. Þeir soga til sín ungt og efnilegt fólk og skila sjaldn-
ast aftur. Undanfarin 100 ár eða svo hafa þeir, lengst af Há-
skóli Islands einn og sér, verið einn af meginkröftum í
byggðaþróun landsins.
Aðrir samverkandi þættir liggja í uppbyggingu stjórnkerf-
is og atvinnulífs sem bæði hafa byggst upp með miðlægum
hætti. Reykjavíkursvæðið hefur síðastliðna öld þróast sem
kraftmikil og framsækin höfuðborg landsins. Nú er svo
komið að staða höfuðborgarsvæðisins er orðin svo afgerandi
að öll önnur byggðarlög standa höllum fæti í varnarbaráttu
sem víða virðist harla vonlítil. I Reykjavík er miðstöð opin-
berrar stjórnsýslu. Þar eru flest stærri fyrirtækin staðsett, þar
er miðstöð fjármála og viðskipta og þá er höfuðborgin í
þriðja lagi eins og áður sagði, menntunarleg miðstöð lands-
ins. Þar eru flestir framhaldsskólanna og þar eru háskólarn-
ir nær allir. Þetta eru vaxtarbroddar nútímasamfélagsins. Þar
sem þekkingin og þjónustan eru, þangað leitar fjármagnið
og fólkið: Frá landsbyggðinni til suðvesturhornsins. Svo
einfalt er það.
Sú framtíðarsýn eða niðurstaða sem ég hef hér dregið upp
má setja fram með eftirfarandi hætti:
1. Fyrirséð fjölgun starfa verður á sviði þekkingarstarfsemi
og þjónustu.
2. Fyrirséð er veruleg fækkun starfa í frumframleiðslu.
3. Efnahagsgerð landsbyggðarinnar er vanbúin til að takast
á við þessar breytingar.
4. Samfélagsgerð landsbyggðarinnar er víðast hvar vanbúin
til að takast á við þessar breytingar.
5. Þetta mun hafa í för með sér verulega fjölgun starfa á
höfuðborgasvæðinu og verulega fækkun starfa á lands-
byggðinni.
6. Uppbygging stóriðju mun ekki til lengri tíma breyta
þessari þróun, þrátt fyrir að skapa staðbundin ný störf í
iðnaði.