Morgunblaðið - Sunnudagur - 23.06.2019, Blaðsíða 15

Það er þjóðkirkjan í mínum huga,“ segir Agnes.
Hún nefnir dæmi um lönd þar sem ríki og kirkja
eru aðskilin en ríkið hefur gert samninga við
kirkjuna um að sinna ákveðnum hlutverkum
samt sem áður. Hún segir að það verði alltaf
einhver tengsl vegna þess sem áður hefur verið,
bara eins og þegar fólk skilur að skiptum. Hún
heldur að við séum á þeirri leið að aðskilja ríki
og kirkju eins mikið og hægt er. „Ég held að
þjóðin ákveði þetta á endanum, hvað vill þjóðin?
En þá þurfum við líka, eins og alltaf þegar við
tökum ákvarðanir, að gera okkur grein fyrir
hvað verður og hvað breytist og ef það verða
breytingar, viljum við þær breytingar eða ekki.
Það þarf að skoða þetta gaumgæfilega og þetta
er viðkvæmt mál,“ segir Agnes.
„Það er flókið fyrir þjóð-
kirkjuna að þurfa að vera
fjárhagslega upp á ríkið komið“
Guðbjörg Jóhannesdóttir, sóknarprestur í
Langholtskirkju, segir að að sínu mati þurfi að
verða fjárhagslegur aðskilnaður á milli ríkis og
kirkju. „Hann [aðskilnaðurinn] verður að eiga
sér stað fyrr en síðar, vegna þess að það er engu
félagi hollt að vera í jafn nánum tengslum við
ríkið og við erum. Og það er ekki hollt fyrir
þjóðkirkjuna að vera fjárhagslega upp á ríkið
komin. Það þarf að eiga sér stað eitthvert upp-
gjör, þar sem klippt verður á þessi fjárhagslegu
tengsl. Ég held að það verði hollt fyrir öll,“ segir
Guðbjörg. Hún segir að þetta sé flókið viðfangs-
efni í eðli sínu og því verði hægara sagt en gert
að finna lendingu sem öll verði sátt við. Hún
segir þó mikilvægt að finna lendingu sem báðir
aðilar verði sáttir við og geti gengið frá með
reisn.
„Á sama tíma held ég að það sé mjög mikil-
vægt að blanda ekki umræðu um sóknargjöldin
í umræðu um aðskilnað, því þar er ríkið í raun-
inni að innheimta félagsgjöld,“ segir Guðbjörg.
Hún segir að það sé ekki sjálfsagt að ríkið inn-
heimti sóknargjöld en telur það vera hluta af því
að stuðla að heilbrigðu trúarlífi í landinu.
„Við erum með eina frjálslyndustu kirkju á
Vesturlöndum og ég held að það sé jákvætt og
gott að reyna að stuðla að því að frjálslyndir
trúarsöfnuðir séu sterkir og geti starfað af
krafti í samfélögum,“ segir Guðbjörg.
Hún segir það ekki vera upplifun sína að hún
vinni hjá ríkiskirkju en sú tilfinning sé ekki
langt undan þegar launin hennar eru greidd af
ríkinu. Hún telur að aðskilnaður ríkis og kirkju
muni halda áfram og breytingarnar muni gerast
stig af stigi. Hún heldur að þegar þessi end-
anlegi fjárhagslegi aðskilnaður verður þá verði
það öllum til góðs. „Það mun bara skýra og
styrkja starfsemi þjóðkirkjunnar,“ segir Guð-
björg.
Hjalti Jón Sverrisson, prestur í Laugarnes-
kirkju, segir að hugmyndin um aðskilnað ríkis
og kirkju hljómi vel. „Ég óttast ekki aðskilnað
ríkis og kirkju. Ég treysti algjörlega samfélag-
inu okkar til að finna leiðir í sameiningu til að
skapa umhverfi þar sem við lifum við opið trú-
frelsi,“ segir Hjalti Jón. Hann segir að opið trú-
frelsi feli það í sér að allir geti sagt sína sögu og
hvað þeir hafi gengið í gegnum án þess að hljóta
mismunun á grundvelli trúarafstöðu sinnar.
Hjalti Jón segir að enginn eigi að þurfa að fela
trúarafstöðu sína og það sé mikilvægt inn í öll
kerfi samfélagsins. „Við verðum að eiga samtal
og fólk verður að vera tilbúið til að spyrja
heimskulegra spurninga og maður verður að
vera tilbúinn til að hafa rétt fyrir sér, sem okkur
finnst erfitt. Og maður verður að vera tilbúinn
til að hafa rangt fyrir sér, sem okkur finnst erf-
iðara,“ segir Hjalti Jón.
Enn ein ríkisstofnunin?
Sigríður Á. Andersen, þingmaður Sjálfstæð-
isflokksins og fyrrverandi dómsmálaráðherra,
segir að stofnanabragurinn hái kirkjunni að ein-
hverju leyti. Hún segist greina mikinn vilja til
félagsins eru athafnastjórar og segir Siggeir að
athafnaþjónustan sé nokkurn veginn sjálfbær,
en félagið veitir félögum ríflegan afslátt af at-
höfnum.
Siggeir heldur að það sé langt í að ríki og
kirkja aðskiljist og að þetta kerfi verði endur-
skoðað. „Ef sóknargjöldin verða þurrkuð út á
einni nóttu þyrftum við að endurhugsa alla okk-
ar starfsemi,“ segir Siggeir og bætir við að þau
hjá Siðmennt séu óhrædd við breytingar.
Þrátt fyrir að Siðmennt reki sig á þeim fjár-
munum sem ríkið innheimtir efast Siggeir um
þetta fyrirkomulag. „Þessi umgjörð utan um
þetta allt saman hefur fengið á baukinn, sér-
staklega með þessu zúista-dæmi. Fólk er að átta
sig á því að þetta kerfi er frekar sérstakt allt
saman,“ segir Siggeir og bendir á að það eigi
ekki endilega að vera hlutverk ríkisins að halda
lista yfir trúarskoðanir fólks. Zuism er
trúfélag sem var stofnað með þeim tilgangi að
endurgreiða sóknargjöldin til félagsmanna.
„Það þarf að finna einhvern
núllpunkt og skera á þetta“
Siggeir telur að Sjálfstæðisflokkurinn og önnur
íhaldsöfl standi hvað mest í vegi fyrir því að ríki
og kirkja aðskiljist. „Kannski lagast þetta með
yngri sjálfstæðismönnum sem hafa ekki svona
sterkar skoðanir og tengingar, en manni finnst
að þeir hafi ekki sýnt vilja til að breyta þessu.
Ríkisstjórn Samfylkingarinnar og VG ætlaði
sér að fara af stað með endurskoðun á kirkju-
jarðasamkomulagi en það varð eitthvað lítið úr
því starfi ef ég man rétt. Þetta er mjög yfir-
gripsmikið og í mörg horn að líta, það þarf að
vinda ofan af fullt af hlutum, en það þarf bara að
byrja í staðinn fyrir að hver ríkisstjórnin á
fætur annarri velti þessu á undan sér.
Um leið og þessi umræða fer af stað þá heyr-
ist alltaf frá kirkjunni að þau séu búin að leggja
svo mikla peninga inn í ríkið og að ríkið skuldi
þeim. Það þarf þá bara að reikna þetta út og fá
það á hreint hvort einhver skuldar einhverjum,“
segir Siggeir.
„Ég held að miðað við þá óformlegu útreikn-
inga sem ég hef séð þá hefði kirkjan aldrei get-
að rekið sig án þess að ríkið kæmi inn í þetta.
Þannig að það þarf að finna einhvern núllpunkt
og skera á þetta fjárhagssamband,“ segir Sig-
geir.
Hann segir að það sé mjög óeðlilegt að ríkið
hampi einu trúfélagi fram yfir önnur. Að-
spurður hversu fáir þurfi að vera í þjóðkirkjunni
til þess að við hættum að tala um þjóðkirkju
segir hann að við þyrftum að hætta því strax.
„Jafnvel þótt það væru 99,5% þjóðarinnar í
henni þá finnst mér það samt ekki passa. Þú ert
alltaf að fara að útiloka einhvern hluta af þjóð-
félaginu úr menginu. En það þarf auðvitað að
breyta stjórnarskránni til að formfesta þetta,“
segir Siggeir.
Henry Alexander Henrysson, heimspekingur
og aðjunkt við sagnfræði- og heimspekideild
Háskóla Íslands, telur líklegt að ríki og kirkja
muni skiljast að í framtíðinni. „Maður sér það
bara í þeim fjölda sem er skráður í þjóðkirkjuna
í samtímanum. Það er mjög líklegt að þessi þró-
un muni halda áfram og það verður hálf-
einkennilegt að halda úti þjóðkirkju þegar
meira en helmingur landsmanna er ekki í henni.
Þá held ég að sjálfkrafa verði styrkur umræð-
unnar um aðskilnaðinn meiri. Það eru enn þá
ágæt rök fyrir því að halda úti þjóðkirkju,“ segir
Henry. Hann segir að trúarþörfin verði enn til
staðar þó ríki og kirkja aðskiljist. Hann segir að
við verðum að eiga samtal um hvað muni taka
við ef ríki og kirkja verði aðskilin.
„Fólk leitar eftir andlegri hlið tilverunnar. Ég
vara oft við því þegar fólki finnst eitthvað rangt
við það að hafa þjóðkirkju. Ef hún verður aflögð
þá verður eftir ákveðið markaðsumhverfi til að
svala þessari þörf fólks. Þetta markaðsumhverfi
getur orðið kaótískt og einfaldlega skrítið að
fylgjast með því fyrir okkur sem þekkjum yfir-
vegaðra umhverfi þar sem þjóðkirkja er. Þar er
þá verið að lofa sem mestu til að fá fólk til að
koma til sín og mikil samkeppni ríkjandi á milli
trúfélaga. Við þurfum að hafa það í huga hvað
breytingarnar muni hafa í för með sér,“ segir
Henry.
þess að hverfa frá þessum stofnanabrag innan
kirkjunnar.
„Ég held að við séum örugglega að færast í
þá átt að kirkjan verði sjálfstæðari, bæði um sín
innri málefni, eins og hún er orðin að miklu
leyti, og einnig um fjárhagsleg málefni,“ segir
Sigríður. Fljótlega eftir að hún kom inn í dóms-
málaráðuneytið fyrir rúmlega tveimur árum
lagði hún áherslu á að fjármál kirkjunnar yrðu
einfölduð til muna. Samningarnir miða að því að
gera fjármálin gegnsærri svo það sé auðveldara
að sjá hversu mikið kirkjan fær frá ríkinu og
gera það fyrirsjáanlegra. Greiðslum í sjóði
kirkjunnar verður steypt saman í eina greiðslu
sem rennur til kirkjunnar og hún sér svo sjálf
um að ráðstafa þessu fé. Í fjárlögum ársins 2019
er gert ráð fyrir að ríkið leggi 6.588 milljónir í
trúmál.
Sigríður segir að kirkjujarðasamkomulagið
hafi ekki verið hagstæður samningur fyrir ríkið
þegar hann var gerður. Hún segir þó að ríkið sé
skuldbundið til að efna hann að fullu og hafi ver-
ið að gera það undanfarin ár. Þær samninga-
viðræður sem hafa farið fram í ráðherratíð
hennar miða ekki að því að vinda ofan af kirkju-
jarðasamkomulaginu eða að því að aðskilja ríki
og kirkju, að sögn Sigríðar.
„Jafnvel þótt við klárum þessar viðræður þá
held ég að það samtal muni alltaf halda áfram
um hvort menn vilji ekki smám saman fara
kannski úr þessu sóknargjaldamódeli yfir í það
að kirkjan innheimti sjálf hjá sínum félags-
mönnum,“ segir Sigríður. Henni finnst fólk vera
meðvitað um mikilvægi kirkjunnar í sínu sam-
félagi. „Ég held að kirkjan þurfi ekkert að hafa
áhyggjur af því að fólk sé ekki tilbúið til þess að
taka þátt í rekstrinum á kirkjunum og kirkju-
starfinu í landinu,“ segir Sigríður.
Menningarleg arfleifð
sem við eigum að hlúa að
Sigríður segir að stjórnarskrárákvæðið um
þjóðkirkjuna endurspegli menningarleg tengsl
kirkjunnar og þjóðarinnar. „Ég er þeirrar skoð-
unar að meðal annars í ljósi þess að kristnin er
okkar arfleifð þá eigum við að hlúa að henni. Og
þá er ég ekki endilega að tala um fjárhagslega.
Það eru í dag nokkur fjárhagsleg tengsl sem ég
held að sé skynsamlegt að aðgreina frekar. Ég
held samt sem áður að við ættum að hlúa að
þessum menningartengslum, bara eins og við
hlúum að öðrum menningararfi. Þetta er hluti
af okkar samfélagi,“ segir Sigríður. Aðspurð
hvort það sé eðlilegt að ríkið geri einu trúfélagi
hærra undir höfði en öðrum, segir Sigríður að
það leiði vissulega af stjórnarskránni að hin lút-
erska evangelíska kirkja njóti ákveðinnar sér-
stöðu hér á landi með þeirri vernd sem stjórn-
arskrárákvæðið kveður á um. Hins vegar sé
mönnum hér um leið tryggt trúfelsi og öðrum
trúfélögum hafa verið tryggð sambærileg rétt-
indi með lögum og þjóðkirkjunni. „Í þessu ljósi
er kannski erfitt í dag að tala um að þjóðkirkj-
unni sé gert hærra undir höfði umfram önnur
trúfélög,“ segir Sigríður. „Ríkisvaldinu ber jú
að vernda og styðja þjóðkirkjuna. Að styðja
þýðir ekki endilega fjárhagslega, heldur bara
það að það sé borin tilhlýðileg virðing fyrir
kristninni. Þetta ákvæði er sprottið upp úr
þeirri arfleifð sem okkar menning byggist á.
Hvort þetta ákvæði eigi endilega heima í stjórn-
arskrá til framtíðar skal ég ekki segja um. Mér
hefur þó virst mjög almennur og breiður stuðn-
ingur við þetta ákvæði stjórnarskrárinnar í
dag,“ segir Sigríður.
Eitt af yfirlýstum markmiðum lífsskoðunar-
félagsins Siðmenntar er að ríki og kirkja að-
skiljist. Siggeir F. Ævarsson, framkvæmda-
stjóri félagsins, segist vera hlynntur aðskilnaði
ríkis og kirkju. Hann segist oft vera spurður að
því hvort félagsmenn Siðmenntar séu ekki
hræsnarar að hafa það að yfirlýstu markmiði að
aðskilja ríki og kirkju en á sama tíma vera skráð
lífsskoðunarfélag sem fær sóknargjöld innheimt
af ríkinu. „Við viljum bara vera á sama sam-
keppnisgrundvelli og aðrir. Við viljum bara af-
nema þetta kerfi og munum þá takast á við
möguleg vandamál þegar að því kemur,“ segir
Siggeir.
Rekstur Siðmenntar grundvallast á sóknar-
gjöldunum, en Siggeir er eini starfsmaður Sið-
menntar sem er á launum. Þau innheimta einnig
félagsgjald, sem er valkvætt, en sá liður er ekki
lykilþáttur í rekstri Siðmenntar í dag. Á vegum
Morgunblaðið/Hafþór Hreiðarsson
Guðbjörg
Jóhannesdóttir
Henry A.
Henrysson
Hjalti Jón
Sverrisson
Hjalti
Hugason
Sigríður Á
Andersen
Siggeir F
Ævarsson
Agnes M.
Sigurðardóttir
23.6. 2019 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15
Þetta er önnur greinin af þremur um málefni
þjóðkirkjunnar. Greinarnar eru lokaverkefni í
blaða- og fréttamennsku við Háskóla Íslands.