Fréttablaðið - 14.11.2019, Blaðsíða 32

Fríkirkjusöfnuðurinn í Reykja-vík hefur starfað í 120 ár og turn kirkju hans hefur speglað
sig í Tjörninni í Reykjavík sem
tákn frelsis og frumkvæðis þeirra
sem vildu efla og iðka trú sína með
öðruvísi umgjörð en þjóðkirkjan.
Samt sem áður stendur þessi söfn-
uður eins og Óháði söfnuðurinn í
Reykjavík og fríkirkjusöfnuðurinn
í Hafnarfirði á sama játningagrund-
velli og hin evangelísk lúterska
þjóðkirkja.
Upphaf fríkirkjuhreyfingarinnar
má rekja til Reyðarfjarðar árið
1880. Stór hluti safnaðarins þar var
ósáttur við að stjórnvöld, svokölluð
stiftsyfirvöld og endanlega danska
stjórnin, skyldi fara með það vald
að velja prest fyrir söfnuðinn.
Bændur gerðu sér lítið fyrir og
sögðu sig úr þjóðkirkjunni með
vísan í trúfrelsisákvæði stjórnar-
skrárinnar. Þessi hópur réð sér
sjálfur prest og það var Lárus Hall-
dórsson prófastur, sonur Halldórs
Jónssonar prests þess sem gat sér
svo gott orð sem stuðningsmaður
Jóns Sigurðssonar á þjóðfund-
inum í Reykjavík 1851. Halldór
lét það ekki trufla sig að hann sat
fundinn sem fulltrúi konungs.
Lárus sonur hans varð snemma
mikill þjóðernissinni og segja má
að sumar skoðanir hans í stjórn-
málum og guðfræði hafi verið
byltingarkenndar. Hann talaði fyrir
aðskilnaði ríkis og kirkju meðan
sú hugmynd var lítt þekkt á Íslandi
og vildi losa íslenska menningu og
samfélag undan yfirráðum danskra
stjórnvalda. Hann lagði af prests-
skrúða sem hann kallaði danskt
tildur og einfaldaði altarisgönguna
að hætti kalvínista og kallaði hana
brauðsbrotningu.
Hópur framsækinna verka-
manna og iðnaðarmanna í Reykja-
vík sætti sig ekki við þá íhaldssemi
og kyrrstöðu sem ríkti í dóm-
kirkjusöfnuðinum í Reykjavík í lok
19. aldar og sagði sig sömuleiðis úr
lögum við ríkiskirkjuna og stofnaði
sjálfstæðan söfnuð og byggði sér
eigin kirkju og réð séra Lárus sem
prest sinn. Lárus var það sem kalla
mætti strangtrúaður og vildi beita
kirkjuaga, en það fór misjafnlega í
menn í söfnuði hans og þeir losuðu
sig við hann og réðu merkisprest-
inn Ólaf Ólafsson alþingismann
í stað hans. Ólafur var sjálfur að
mörgu leyti frelsishetja og barðist
m.a. fyrir réttindum kvenna. Hann
þjónaði söfnuðinum í fjöldamörg
ár og fjölgaði mjög í söfnuðinum á
hans tíma. Einkum var það fólk úr
Árnessýslu sem flutti til Reykja-
víkur sem sótti í söfnuð hans, en
Ólafur hafði áður verið sóknar-
prestur í Arnarbæli.
Í raun var fríkirkjuhreyfingin á
þessum árum hluti af sjálfstæðis-
baráttu Íslendinga. Markmiðið var
að ef ekki tækist að losa íslenska
þjóðfélagið undan yfirráðum Dana
þá skyldi a.m.k. freista þess að losa
kirkjuna undan þessum óæskilegu
tengslum við Danmörk sem flestir
töldu hindra frelsi og framþróun
á Íslandi. Aðferðin var að losa
söfnuðina einn eftir annan undan
tengslunum við danska ríkið og
voru nokkrir söfnuðir stofnaðir
víða um landið í þessu tilliti fram
til ársins 1918, en flestir þeirra
störfuðu aðeins um stuttan tíma
nema fríkirkjusöfnuðurinn sem
stóð áfram og starfar enn sem fyrir-
mynd frjálsra lúterskra safnaða.
Ýmsir sem ekki gátu – ýmist
af pólitískum eða trúarlegum
ástæðum – fellt sig við þjóðkirkjuna
og hlutverk hennar og stöðu gengu
í fríkirkjusöfnuðinn í Reykjavík.
Sumir þessara einstaklinga voru
allt eins líklegir til að beita sér fyrir
andkristilegum hreyfingum og
hugmyndum en þeir töldu sig samt
geta átt heima í söfnuði þar sem
þeir voru á eigin forsendum og utan
yfirráðasvæðis ríkisvalds í and-
legum efnum.
Þarna fékk t.d. Haraldur Níelsson
og óformlegur söfnuður spíritista
og guðspekinga sem fylkti sér um
hann inni eftir að dómkirkjusöfn-
uðurinn hafði lokað dyrum sínum
á Harald, sem þó hafði þjónað þeim
söfnuði athugasemdalaust sem
sóknarprestur í upp undir ár.
Sé litið á lúterska kristni í
landinu sem heild má segja að frí-
kirkjusöfnuðurinn í Reykjavík hafi
verið ákveðinn öryggisventill. Þar
fengu gagnrýnisraddir að njóta sín
og andstaða fann sér annan farveg
en andkirkjustefnu og veraldar-
hyggju.
Fyrirkomulag fríkirkjusafnaðar-
ins býður enn upp á fjölbreytni
og frumkvæði sem hentar vel sem
umgjörð trúarlegrar starfsemi á
21. öldinni. Ég er þess fullviss að
fríkirkjan í Reykjavík á eftir að
upplifa fleiri afmælisdaga á þessari
nýju öld.
Pétur Pétursson, prófessor í kenni-
mannlegri guðfræði við Háskóla
Íslands
Tákn frelsis og frumkvæðis
Pétur Pétursson prófessor.
Trúfrelsi er meginstoð í frjálsu samfélagi. Frelsi til trúleysis, frelsi til að trúa því sem
maður kýs. Og félagafrelsi felst í
að kalla hvern þann sem aðhyllist
sömu trú til starfa í söfnuði með
sínum líkum og boða erindi. Trú á
ekki og má ekki vera hluti af valda-
kerfi þar sem mismunun söfnuða
í skjóli afls fer fram. Trú í skjóli
aflsmunar er valdníðsla.
Langamma mín og langafi voru
meðal stofnenda Fríkirkjusafnað-
arins. Halldóra Elíasdóttir fædd
20. júlí 1864 og Dagfinnur Björn
Jónsson fæddur 9. júlí 1858. Þau
giftu sig á gamlársdag 1889. Gengu
öll níu börn þeirra í söfnuðinn,
þau Einar, Agata, Sigríður, Guð-
mundur, Stefán Ingimar afi minn,
Elías Kristján, Sigurbergur, Ólafur
Sigurjón og Sesselja Guðrún.
Ekki veit ég nákvæmlega hvað
forfeðrum mínum var efst í huga
þegar þau stofnuðu Fríkirkjuna
við Tjörnina í Reykjavík. En
heyrt hef ég að þeim og öðrum af
alþýðustétt hafi ekki hugnast það
fyrirkomulag í Dómkirkjunni að
„fína fólkið“ hefði frátekin sæti
á fremstu bekkjum næst guð-
dómnum og svo kæmi lýðurinn.
Þetta var ekki þeirra jafnaðarguð-
spjall trúi ég.
Ég man að amma og afi minnt-
ust stundum á Fríkirkjuna. Það
er ein af bernskuminningum
mínum með ömmu Júnu sem bjó
við Hringbrautina að fara niður
að Tjörn og gefa öndum, spá í
hornsíli, horfa yfir á kirkjuna sem
hún nefndi stundum, ganga svo
yfir í gamla kirkjugarð að leiði
afa og koma við í smáversluninni
Brekku til að ná í eitt og annað í
innkaupanetið. Í minningunni
var kirkjan svo sem ekkert stór-
veldi, en fögur á að líta í friðsemd
æskuáranna og þáttur í samfélagi
sem barnið skildi sem einn hluta
af heild. En í orðum ömmu lá að
hún væri mikilvæg. Ég gætti þess
ekki nægjanlega að spyrja hana
síðar meir, en skynjaði eina hug-
mynd: Uppreisn. Alþýðufólk í
Reykjavík tók höndum saman og
byggði timburkirkju við andapoll
þar sem sá Jesús sem velti borðum
víxlaranna var í hávegum hafður.
Fjölskyldan á þar enn rætur.
Okkur getur greint á um trú
Sum okkar velkjast í vafa um hug-
myndina um föðurinn, eingetinn
soninn og hinn heilaga anda,
upprisuna og eilíft líf. Er þetta
ekki bara formúla valdastofnana
á sögulegum tímum til að skil-
greina það sem ekki er hægt að
skilgreina? Og sum okkar hugsa
jafnvel að leitin að sannleikanum
hafi ekki endanlega verið leidd
til lykta og skráð í bók bókanna.
En getum við ekki sammælst um
að ræða málin og leita friðar? Að
„allt það sem þér gjörið mínum
minnsta bróður“ sé þess virði að
íhuga sameiginlega? Á þeim griða-
stað er ég ekki viss um að innsti
kjarni þúsunda ára valdakerfis sé
best til þess fallinn að finna lausnir
fyrir mannkyn.
Sjálfur fann ég slíka köllun fyrir
nokkrum árum þegar leituðu á
mig hugsanir um stöðu og horfur
í mannkynsmálum þar sem ég bjó
langt í burtu fyrir sunnan sól og
austan mána. Skrifaði áramóta-
hugvekju. Og fannst að Fríkirkjan
væri kjörinn vettvangur fyrir slíkt
erindi um áramót. Ekki veit ég
hvers vegna, veraldlega þenkjandi
sem ég er. Boðinn velkominn eigi
að síður. Þannig skil ég Frí-kirkju.
Frelsi til að leita, efast, velja og
hafna, hugsa og vera hluti af sam-
félagi þar sem við virðum hvert
annað, eins og við erum. Og líka,
verða jafn góð og framast getum.
Stefán Jón Hafstein
Frjáls kirkja
Stefán Jón Hafstein.
Auglýsing þessi er afar merki-legt kirkjusögulegt plagg. Fólk var sjálfkrafa skráð úr
Fríkirkjunni við það eitt að það
færði lögheimili sitt á milli svæða.
Ef fólk flutti til útlanda t.d. til að
fara í framhaldsnám í örfá ár en
kom síðan aftur
heim í sama
húsnæðið þá var
sjálfkrafa búið
að skipta um trú-
félag, óumbeðið.
Mikið var um
að fjölskyldur
flyttu og skiptu
um lögheimili
á þessum tíma.
Afar fáir
tóku eftir aug-
lýsingunni á
sínum tíma
en áhrif
hennar voru
gífurleg.
Vegna
hennar voru
þúsundir
félaga
teknir af
félagaskrá
Fríkirkj-
unnar og
skráðar
í þjóð-
kirkjuna
án vitundar eða samþykkis.
Nú eru afkomendur þessa fólks
orðnir margfalt f leiri og hafa þeir
ómeðvitað greitt trúfélagsgjöld sín
til þjóðkirkjunnar í fjölmörg ár án
þess að ætla sér það.
Ljóst er að ef þessi auglýsing
hefði aldrei verið birt og hún ekki
stuðlað að sjálfvirkri úrskráningu
úr trúfélaginu í áratugi, þá væru
stærðarhlutföll trúfélaga hér á
landi allt önnur en þau eru í dag.
Lítil þúfa sem
velti þungu hlassi!
Þannig skil ég
Frí-kirkju. Frelsi til
að leita, efast, velja og
hafna, hugsa og vera
hluti af samfélagi þar
sem við virðum hvert
annað, eins og við erum.
Hann talaði fyrir
aðskilnaði ríkis og
kirkju meðan sú hug-
mynd var lítt þekkt á
Íslandi og vildi losa
íslenska menningu og
samfélag undan yfir-
ráðum danskra stjórn-
valda.
Auglýsing sem birtist á sínum tíma
um flutning trúfélags, Fólk þurfti að
gæta að rétti sínum.
4 FRÍKIRKJAN 120 ÁRA 1 4 . N ÓV E M B E R 2 0 1 9 F I M MT U DAG U R
1
4
-1
1
-2
0
1
9

0
5
:4
3
F
B
0
7
2
s
_
P
0
4
8
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
7
2
s
_
P
0
4
1
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
7
2
s
_
P
0
2
5
K
.p
1
.p
d
f
F
B
0
7
2
s
_
P
0
3
2
K
.p
1
.p
d
f
A
u
to
m
a
ti
o
n
P
la
te
r
e
m
a
k
e
:
2
4
3
A
-F
6
A
C
2
4
3
A
-F
5
7
0
2
4
3
A
-F
4
3
4
2
4
3
A
-F
2
F
8
2
7
5
X
4
0
0
.0
0
1
8
A

F
B
0
7
2
s
_
1
3
_
1
1
_
2
0
1
C
M
Y
K