Fréttablaðið - 07.05.2016, Blaðsíða 88

Góðir lesendur! Rannsakið hjarta ykkar, lokið aug-unum eitt augna-blik og hverfið til Austurríkis. Hugsið
til sveltandi, köldu barnanna og
vitið svo hvort þér ekki finnið
köllun hjá yður til þess að taka þátt
í þessu bráðnauðsynlega líknar-
starfi.“
Svo komst blaðamaður Morgun-
blaðsins að orði síðla árs 1919.
Tilefnið var stórmerkilegt átak í
Evrópusögunni, sem því miður er
flestum gleymt í dag. Um tíma leit
út fyrir að Íslendingar tækju fullan
þátt í verkefninu og ljóst er að ekki
skorti viljann, þótt ekki hafi þurft á
að taka. Um var að ræða mannúðar-
verkefni sem hér á landi gekk undir
nafninu „austurrísku börnin“.
Vopnuðum átökum fyrri heims-
styrjaldarinnar lauk þann ellefta
nóvember 1918 með uppgjöf Þjóð-
verja. Viku fyrr hafði Austurríska-
ungverska keisaradæmið verið lagt
niður og fulltrúar aðildarþjóða
þess undirritað vopnahléssamn-
inga. Formlega séð stóð stríðið þó
lengur, eða fram yfir Versalasamn-
ingana sumarið 1919, og Bretar og
Bandaríkjamenn voru að nafninu
til í stríði við Þjóðverja og fylgiríki
þeirra til 1920-21. Fyrir vikið fóru
sigurvegarar stríðsins sér hægt í að
aflétta hvers kyns viðskiptaþving-
unum af hinum sigruðu þjóðum,
sem jók enn á vandræði þeirra.
Upplausnartímar
Mestöll Evrópa var í sárum í stríðs-
lok. Grimmilegur hernaðurinn
hafði þurrkað út heila kynslóð ung-
menna, en skildi eftir fjölda manna
örkumlaða á líkama og sál. Eyði-
legging á innviðum samfélagsins var
gríðarleg, en ríkissjóðir stríðsland-
anna stórskuldugir. Alþjóðavið-
skipti voru í rúst og við tók tímabil
einangrunarstefnu á efnahagssvið-
inu alls staðar á Vesturlöndum.
Höggið var sérstaklega þungt fyrir
Austurríkismenn, sem höfðu verið
miðdepill í miðevrópsku stórveldi,
en sátu skyndilega uppi með lítið
og afkróað ríki. Austurríki var land-
lukt, en keisaradæmið hafði áður
haft hafnir við Adríahaf. Öflugustu
iðnaðarsvæðin voru í Bæheimi, sem
fór undir hina nýstofnuðu Tékkó-
slóvakíu og helstu landbúnaðar-
svæðin tilheyrðu Ungverjalandi.
Austurríki hafði verið miðstöð
stjórnsýslu fremur en framleiðslu
og helsta útflutningsafurðin var
hljóðfæri. Það hrökk skammt til
að reka nútímasamfélag. Þá fékk
ríkið nýstofnaða í vöggugjöf landa-
mæradeilur við Ítali og stóran hóp
flóttamanna úr héruðum í Austur-
Evrópu sem hrökkluðust undan
nýjum herrum.
Reyndar var óljóst hvort íbúar
Austurríkis kærðu sig yfirhöfuð um
sjálfstæði. Krafan um sameiningu
við Þýskaland naut mikils stuðn-
ings, en sigurvegarar stríðsins máttu
ekki heyra á það minnst. Markmið
þeirra, einkum Frakka, var að veikja
Þýskaland til langframa auk þess
sem það var talið senda röng skila-
boð ef taparar heimsstyrjaldarinnar
myndu bæta við landi.
Til að árétta andstöðu sína við
sameiningaráform skiptu sigur-
þjóðirnar sér meira að segja af nafni
hins nýja ríkis. Upphaflega heitinu
„Þýska Austurríki“ var hafnað og
fyrri hlutinn felldur út. Á sama
tíma samþykktu meira en 80% íbúa
í Voralberg, vestasta héraði Austur-
ríkis, að æskja þess að verða hluti
af Sviss. Þeirri bón var hins vegar
hafnað, ekki hvað síst vegna and-
stöðu frönskumælandi og frjáls-
lyndari Svisslendinga sem töldu að
valdahlutföllum innan Sviss yrði
ógnað með því að fjölga í
hópi íhaldssamari og þýskumæl-
andi íbúa.
Hnignandi stórborg
Af þessu má sjá að hið unga Austur-
ríki var í senn land í efnahags-
kreppu og tilvistarkreppu. Hvergi
varð þessi staða jafn áberandi og
í höfuðborginni Vín. Austurríkis-
menn sjálfir völdu henni ósmekk-
legt viðurnefni, „vatnshöfuðið“ (þ.
Wasserkopf ) sem vísaði til þess að
innviðir hennar hefðu verið reistir
til að standa undir stórveldi en væru
nú alltof miklir í vöfum fyrir mið-
evrópskt smáríki.
Hungurvofan svarf að Vínarbú-
um. Borgin var full af uppgjafaher-
mönnum og flóttafólki. Ríkisvaldið
átti erfitt með að greiða hinum fjöl-
mörgu opinberu starfsmönnum
borgarinnar laun og stór hluti
millistéttarinnar var eignalaus eftir
að hafa sett allt sitt sparifé í stríðs-
skuldabréf sem nú voru einskis
virði. En jafnvel þótt fólk ætti pen-
inga var lítinn mat að finna. Mjólk
var nær ófáanleg og viðskiptabann
sigurvegaranna takmarkaði matar-
framboðið enn frekar.
Afleiðingarnar voru hörmulegar.
Þegar komið var fram á árið 1919
hrjáði vannæring stóran hluta
íbúanna, en einkum var ástandið
slæmt meðal barna sem skorti
bæði næringu og bætiefni. Hvers
kyns hörgulsjúkdómar breiddust
út og hátt hlutfall barna í borginni
fór að sýna merki um líkamlegar eða
andlegar skerðingar vegna hungurs.
Við þessar aðstæður minnkaði jafn-
framt viðnámsþróttur fólks gagn-
vart sjúkdómum og sóttir á borð
við berkla færðust í aukana.
Eftir á að hyggja má velta því fyrir
sér hvort ástandið í Vínarborg hafi
þrátt fyrir allt verið svo mikið verra
en víða annars staðar í álfunni fyrstu
misserin eftir stríðið. Vín hafði hins
vegar sérstaka stöðu í huga Evrópu-
búa sem miðstöð menningar og
lista. Þar bjuggu virtir læknar og
vísindamenn sem rannsakað gátu
afleiðingar hungursneyðarinnar og
rithöfundar sem miðlað gátu frá-
sögnunum til umheimsins. Fjöldi
útlendinga hafði heimsótt Vín á
gullaldartíma hennar og rann því
mörgum til rifja að fregna af van-
nærðum börnum hennar.
Bjargvættir
Ensku systurnar Eglantyne Jebb og
Dorothy Buxton voru meðal þeirra
sem ofbauð fréttirnar frá Austur-
ríki og þá einkum að við-
skiptaþvinganir Breta kæmu
í veg fyrir innflutning á ferskum
ávöxtum til barna sem þjáðust af
C-vítamínskorti. Þær gripu til þess
ráðs að útbúa dreifirit gegn við-
skiptabanninu en voru handteknar
í kjölfarið. Ákváðu þær þá að stofna
formlegan félagsskap til að vinna
að barnavernd á breiðum grund-
velli. Útkoman varð samtökin Save
the Children, sem við Íslendingar
þekkjum betur undir heitinu Barna-
heill.
Á Ítalíu vöktu fregnirnar af neyð
barnanna í Vínarborg sömuleiðis
mikla athygli. Yfirvöld nokkurra
ítalskra borga brugðust við með
því að bjóðast til að taka stóra hópa
barna til tímabundinnar dvalar.
Þúsundum saman lofuðu íbúar
borganna að taka til sín börn í vist
og fæða og klæða líkt og um eigin
börn væri að ræða. Borgirnar þessar
voru flestar undir stjórn vinstri-
manna sem fundu til samkenndar
með hugsjónasystkinum sínum í
Vín sem laut stjórn sósíalista.
Yfirvöldum á Ítalíu var ekkert sér-
staklega vel við átakið, þar sem Ítalía
og Austurríki áttu enn í landamæra-
deilum og ekki voru nema fáeinir
mánuðir frá því að þjóðirnar höfðu
borist á banaspjót. Aðrir sáu fram-
takið sem útrétta sáttarhönd og
góða leið til að græða sár stríðsins.
Fréttir af framtaki Ítala bárust til
Norður-Evrópu og senn kepptust
þjóðirnar í norðri við að bjóða til sín
börnum frá Vínarborg. Á örskots-
stundu tókst að skipuleggja flutn-
ing á tugþúsundum barna til fjölda
landa með samhentu átaki ríkis-
stjórna, líknarfélaga og einstaklinga.
Íslendingar vakna
Danir létu sitt ekki eftir liggja og
tóku við um fimm þúsund börnum.
Fljótlega virðist sú hugmynd hafa
kviknað að Íslendingar tækju þátt
í verkefninu og Jóni Magnússyni
forsætisráðherra barst fyrirspurn
um hvort landsmenn væru til í að
taka við allt að hundrað börnum.
Stofnuð var sjö manna nefnd með
fjórum körlum og þremur konum
til að vinna að málinu. Var þar
ýmist um að ræða stjórnmálafólk,
forystumenn úr viðskiptalífinu eða
fulltrúa félagasamtaka.
Undirtektir landsmanna reynd-
ust vonum framar góðar. Talsvert
fé safnaðist til að standa straum
af móttöku barnanna og fjöldi
fólks bauðst til að taka börn inn á
heimili sín. Einkum var spurst fyrir
í Reykjavík, en fleiri sýndu verk-
efninu áhuga. Þannig buðust íbúar
Vestmannaeyja til að taka við 20-30
börnum. Ákvað nefndin því að taka
150 börn í það minnsta, sem hlýtur
að teljast mjög metnaðarfullt enda
landsmenn ekki nema um 95 þús-
und um þær mundir.
Augljóst er af lestri dagblaða að
talsverð eftirvænting fylgdi komu
barnanna, þótt ýmsir hafi haft
áhyggjur af að ferðalagið yfir hafið
gæti reynst veikburða krökkum
erfitt yfir háveturinn. Fljótlega kom
líka í ljós að Íslendingar höfðu örlít-
ið misskilið verkefnið. Í umræðunni
hér heima höfðu flestir búist við að
hingað kæmu ung börn, til dæmis
þriggja til sex ára gömul, sem yrðu
ættleidd af íslenskum fjölskyldum.
Flest barnanna sem send voru frá
Vínarborg voru hins vegar nokkuð
eldri eða á bilinu níu og þrettán ára.
Þá var gert ráð fyrir að þau sneru
aftur til síns heima að dvölinni lok-
inni, þótt raunin yrði sú að mörg
barnanna ílengdust í gestalandinu.
Þrátt fyrir þessar nýju upp-
lýsingar ákvað íslenska undirbún-
ingsnefndin að halda sínu striki.
Þegar á hólminn var komið töldu
umsjónar menn verkefnisins í
Kaupmannahöfn hins vegar ekki
verjandi að senda máttfarin börn
í siglingu yfir úthafið í svartasta
skammdeginu. Þá kann að hafa
spilað inn í áhyggjur yfir að á Íslandi
væri skortur á þýskumælandi fólki
sem hjálpað gæti börnunum að
aðlagast. Ekkert varð því úr komu
austurrísku barnanna veturinn
1919-20.
Efnahagsleg viðreisn Austurríkis
og Vínarborgar reyndist svo ganga
miklu skjótar en nokkurn hafði
órað fyrir, svo Vínarbúar gátu fljót-
lega alið önn fyrir börnum sínum
sjálfir. Eftir stendur metnaðarfull
áætlun og vísbending um fagurt
hjartalag almennings á Íslandi sem
þrátt fyrir kröpp kjör og óhagstætt
árferði lýsti sig reiðubúinn að taka
við fjölda fátækra barna frá fjarlægu
landi. Það er holl áminning á öllum
tímum.
Saga
til næsta
bæjar
Stefán Pálsson
skrifar um flóttafólk
fyrir tæpri öld
Austurrísku
börnin
590 2045 | BENNI.IS 561 4200 / NESDEKK.IS
Betra gripLægra veghljóð Minni eyðsla
7 . M A Í 2 0 1 6 L A U G A R D A G U R40 H E L G I N ∙ F R É T T A B L A Ð I Ð