Morgunblaðið - 21.09.2019, Síða 27

27
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 21. SEPTEMBER 2019
Við setningu Alþing-
is 10. september sl.
sagði forseti Íslands
m.a. að þær stundir
gætu komið að við
hefðum „ekkert að ótt-
ast nema þá ótta-
slegnu“. Í samræmi
við áskorun forsetans
um að menn taki orð
hans ekki persónulega
skil ég þetta ekki sem
sneið til þeirra sem vöruðu við inn-
leiðingu þriðja orkupakkans (O3),
ekki fremur en til hinna sem lögðust
gegn því að leitað yrði eftir undan-
þágum. Sjálfur lagði ég til að allrar
varfærni yrði gætt og að þingmenn
nálguðust stjórnskipulegt hlutverk
sitt með ábyrgum hætti, meðvitaðir
um þá lagalegu óvissu sem fyrirætl-
anir þeirra um innleiðingu O3 gætu
haft í för með sér. Slíku orðalagi
verður ekki jafnað til þess að menn
hrópi „Eldur!“ í þéttsetnu leikhúsi.
Varúð og ótti eru ekki samheiti,
ekki fremur en áræði og fífldirfska.
Ógn við réttarríkið
Ótti getur m.a. ýtt undir tilhneig-
ingu til að þóknast öðrum, fram-
kallað ofurviðkvæmni, dregið úr
kjarki manna til að verja eigin hag
og til að standa gegn hvers kyns
óbilgirni. Af öllu þessu leiðir að ótti
getur verið ein meginorsök hvers
kyns sýndarmennsku og innantóms
orðagjálfurs. Þegar óttinn hefur
rutt sér til rúms í stjórnmálum
hætta þau að snúast um kjarna
mála og stefnumörkun. Afleiðing
slíkrar þróunar birtist m.a. í því að
menn hrekjast auðveldlega út í horn
og eiga síðan í vök að verjast við að
reyna að bjarga eigin skinni.
Því miður sýnist staðan vera sú
að íslensk stjórnmál séu föst á milli
tveggja elda; til annarrar hliðar
ofurseld reglusetn-
ingarvaldi ESB í flestu
sem máli skiptir, en
stjórnist að hinu leyt-
inu af hræðslu við fjöl-
miðla og „almanna-
tengla“ í málum sem
að nafninu til eiga þó
að lúta forræði Alþing-
is. Hér skal ekki lítið
úr því gert að Evrópu-
réttur hefur á ýmsan
hátt bætt íslenskan
rétt. Það réttlætir þó
ekki að Alþingi víki
sér, á ögurstundu, undan því að axla
ábyrgð á löggjafarvaldinu og kjósi,
þegar upp koma sérlega umdeild
mál eins og O3, að leggja á flótta
með því að setja svo misvísandi
reglur að helst má líkja þeim við
óútfylltar ávísanir til dómara.
Þar sem stjórnmálin eru undan-
fari lagasetningar eru slík hræðslu-
viðbrögð löggjafans ekkert gaman-
mál, hvorki fyrir almenning sem
ætlað er að fylgja lögunum og
byggja á þeim, né fyrir dómara sem
eiga að dæma eftir þeim. Sagan sýn-
ir að þegar meirihluti löggjaf-
arþings verður ofurseldur óttanum
eykst stórlega hættan á hörmuleg-
um slysförum réttarríkisins. Varn-
aðarorðum mínum um O3 var ætlað
að draga úr líkum á því að þing-
menn létu henda sig að grafa undan
meginstoðum réttarríkisins. En svo
sem afgreiðsla þingsins ber með sér
hafði ég – og sá hluti þjóðarinnar
sem var sama sinnis – ekki erindi
sem erfiði.
Hlutverk Alþingis er
að eyða réttaróvissu,
ekki að skapa hana
Með innleiðingu O3 í íslenskan
rétt og samhliða séríslenskum laga-
legum fyrirvörum sem beinast gegn
markmiðum O3 hefur sjálft Alþingi
brotið gegn því meginmarkmiði
réttarríkisins að lög séu skýr og
skiljanleg. Með því að tala tungum
tveim í málinu hefur þingið leitt
misvísandi reglur í lög og þar með
skapað innri lagalegar mótsagnir.
Þá hafa þingmenn með þessu
vinnulagi í raun sett afturvirk lög,
sem einnig er brot gegn því sem
réttarríkið stendur fyrir. Lagalegri
óvissu sem af þessu leiðir verður
ekki eytt fyrr en dómstóll, að öllum
líkindum EFTA-dómstóllinn, hefur
kveðið upp úr um það hvort íslenska
ríkinu sé nokkurt hald í marg-
umræddum lagalegum fyrirvörum
Alþingis við O3. Fleiri stjórnskipu-
lega annmarka má finna á þessu
máli, m.a. voru viðurhlutamiklar
reglur leiddar í lög með þingsálykt-
un í stað hefðbundins lagasetningar-
ferlis. Með þessum hætti voru mik-
ilvægir stjórnskipulegir varnaglar
gerðir óvirkir og vopnin slegin úr
höndum þeirra sem töldu málið svo
stórt í sniðum að virkja ætti synj-
unarrétt forseta lýðveldisins og vísa
því til þjóðarinnar sem við afleið-
ingar þess á að búa.
Varnaðarorð um framangreinda
lagalega óvissu – og þau komu
vissulega frá fleiri lögfræðingum en
mér – öftruðu meirihluta þing-
manna ekki frá því að storma áfram
með málið. Engar viðhlítandi skýr-
ingar voru gefnar á því hvers vegna
nauðsynlegt þótti að keyra málið í
gegnum þingið nú. Þungvægum
röksemdum gegn málinu var á loka-
stigum ýtt til hliðar með tali um
skáldskap og „fabúleringar“ og með
því að endurtaka í síbylju að „ekk-
ert nýtt“ hefði komið fram í sum-
arhléi, þótt það væri ekki rétt. Þess
háttar málflutningur gerir lítið til að
bæta fyrir þann skaða sem þingið
hefur nú valdið með lausatökum sín-
um og skilningsleysi – eða þá stöðu
sjálfs sín að þurfa að búa við traust
einungis 18% þjóðarinnar.
Ef alvarleiki framangreindra at-
riða nægir ekki til að viðhalda um-
ræðum um það sem hér hefur gerst
má vænta þess að sú umræða lifni af
fullum krafti, þegar og ef í ljós kem-
ur að O3 var ekkert „smámál“ eins
og meirihluti þingmanna lét þó í
veðri vaka. Eins og ég hef áður bent
á gæti það t.a.m. gerst með því að
höfðað verði samningsbrotamál
gegn Íslandi fyrir EFTA-dóm-
stólnum. Ráðherrar, þingmenn og
ráðgjafar þeirra mega þá búast við
að opinbert verði að þeir hafi farið
með staðlausa stafi um mögulega
nauðvörn á grunni hafréttarsáttmál-
ans, um ómöguleika þess að nýta
undanþáguheimildir EES-samn-
ingsins eða um óskert fullveldi Ís-
lands yfir raforkulindum. Það væri
ekki léttvægur áfellisdómur sem
menn hefðu kveðið upp yfir sjálfum
sér ef í ljós kæmi að fræðimennskan
reyndist innistæðulaus, sjálfs-
öryggið aðeins gríma, yfirlætið til-
raun til að breiða yfir óvissu og fela
undirliggjandi ótta.
Hugsjón réttarríkisins
Réttarríkishugsjónin varð ekki til
í tómarúmi. Lagalegar umbætur til
að efla hana hafa kostað fyrri kyn-
slóðir ómældar fórnir, blóð og tár.
Af þeim sökum má það kallast heil-
ög skylda sérhvers lýðræðislega
kjörins löggjafarþings að verja
réttarríkið. Hugsjón réttarríkisins
krefst þess að stjórnað sé með lög-
um en ekki að geðþótta ríkjandi
valdhafa hverju sinni. Réttarríkið
byggist á skuldbindingu milli vald-
hafa og borgara um að lúta lögum
og að lagareglur taki til allra
manna, óháð stétt og stöðu.
Ein meginforsenda þess að lög
geti á þennan hátt markað sam-
félaginu farsælan grundvöll er sú að
lögin séu skýr, veiti fyrirsjáanleika,
setji upp ramma og eyði rétt-
aróvissu. Að gefnu tilefni vil ég und-
irstrika að þessir skýru rammar
eiga fyrst og fremst að þjóna borg-
urunum, ekki dómurunum! Út frá
sjónarhóli réttarríkisins á því ekki
að setja lög sem veita dómurum
heimild til að ganga lengra en lögin
mæla beinlínis fyrir um. „Skapandi“
og „framsæknar“ skýringar á
stjórnarskrá og almennum laga-
reglum jafngilda því að dómarar
taki sér vald til að setja lög. Með því
móti er verið að sneiða fram hjá
þeim öryggisventlum sem lýðræð-
isleg umræða á að þjóna og sem
stjórnskipulegar aðferðir við laga-
setningu eiga að vera. Þrískipting
ríkisvaldsins er þá virt að vettugi.
Vilji menn játast undir eiginlegt
lagasetningarvald dómara er verið
að taka mikla samfélagslega og
lagalega áhættu, því þá er verið að
opna fyrir það að dómarar gangi
lengra en gera má ráð fyrir í settum
rétti.
Hættan er sú að þegar komið er
út á þessar brautir reyni dómari að
jafna leika út frá persónubundnum
hugmyndum um samfélagslegt rétt-
læti. Með því að ýta undir slíka
ófyrirsjáanlega réttarframkvæmd
væri verið að gefa dómsvaldinu
lausan tauminn til að móta reglur og
marka stefnu. Um leið væri verið að
samþykkja að lögin umbreytist frá
því sem þeim er ætlað að vera (al-
menn, fyrirsjáanleg, skýr o.s.frv.)
og verði atviksbundin, þ.e. birti að-
eins einhvers konar óljós viðmið
sem eru í sífelldri þróun. Innleiðing
O3 bendir óneitanlega til þess að
þingmenn telji slíka aflögun á hlut-
verkum Alþingis og dómstóla ákjós-
anlega. Almennir kjósendur geta
ekki verið sama sinnis. Menn þurfa
ekki að vera lögspekingar til að
skilja það.
Eftir Arnar Þór
Jónsson »Hlutverk Alþingis er
að eyða réttaróvissu,
ekki að skapa hana.
Arnar Þór Jónsson
Höfundur er héraðsdómari.
Ótti leiðir í snöru
Loftslagsmálin eru
eitt stærsta viðfangs-
efni okkar tíma og at-
vinnulífið ætlar ekki að
láta sitt eftir liggja til
að ná árangri á þeim
vettvangi. Til marks
um áhuga á málefninu
var húsfyllir á stofn-
fundi Samstarfsvett-
vangs atvinnulífs og
stjórnvalda um lofts-
lagsmál og grænar lausnir. Það gef-
ur fyrirheit um vilja og metnað at-
vinnulífsins til að draga úr losun
gróðurhúsalofttegunda í samræmi
við markmið stjórnvalda. Þessi mikli
áhugi dregur einnig fram þá stað-
reynd að vandinn er viðurkenndur
enda er vettvangurinn stofnaður um
aðgerðir.
Kannanir meðal félagsmanna
Samtaka iðnaðarins staðfesta auk-
inn áhuga á umhverfismálum og má
gera ráð fyrir að það sé almennt
þannig í atvinnulífinu að vilji sé til
að gera enn betur og meira. Við Ís-
lendingar höfum góða sögu að segja
um nýtingu endurnýjanlegra orku-
gjafa og jarðvarma til húshitunar.
Þá höfum við byggt upp þekkingu
og þróað grænar lausnir sem hægt
er að flytja út en þannig getum við
látið gott af okkur leiða og hjálpað
öðrum ríkjum að ná sínum mark-
miðum.
Væntingar um árangur
Vettvangurinn mun vonandi skila
tilætluðum árangri og má nefna
fimm þætti þar að lútandi. Tekist
hefur að draga úr losun gróðurhúsa-
lofttegunda þannig að
orðspor Íslands hefur
eflst eins og að er
stefnt. Í öðru lagi geta
grænar lausnir orðið
mikilvæg útflutnings-
vara. Í þriðja lagi að
fyrirtæki hafi sett sér
markmið um minni los-
un gróður-
húsalofttegunda og
grípi til aðgerða í sam-
ræmi við það. Lausn-
irnar eru ekki endilega
til og því leikur nýsköpun stórt hlut-
verk í lausn vandans. Vonandi líta
nýjar grænar lausnir dagsins ljós
sem spretta af hugviti hér á landi. Í
fimmta lagi þurfa stjórnvöld að
halda áfram að hvetja til aðgerða til
að draga úr útblæstri gróðurhúsa-
lofttegunda, ryðja hindrunum úr
vegi þar sem það á við, beita já-
kvæðum hvötum og ganga á undan
með góðu fordæmi enda hafa stjórn-
völd mikil áhrif með vali sínu á
vörum og þjónustu.
Samstarf atvinnulífs og stjórn-
valda er lykilforsenda þess að hægt
verði að ná árangri í loftslagsmálum.
Það er að miklu að keppa og með því
að taka höndum saman getum við
náð þeim árangri sem að er stefnt.
Áhugi og metnaður
í loftslagsmálum
Eftir Sigurð
Hannesson
Sigurður Hannesson
» Samstarf atvinnulífs
og stjórnvalda er
lykilforsenda þess að
hægt verði að ná ár-
angri í loftslagsmálum.
Höfundur er framkvæmdastjóri
Samtaka iðnaðarins.
Ronald Reagan líkti
ríkisrekstri við melt-
ingarveg ungbarns,
matgráðugt öðrum
megin en fullkomlega
ábyrgðarlaust hinum
megin.
Landmælingar Ís-
lands eru líklega eitt
myndrænasta dæmi
um þarflausan rekst-
ur hins opinbera.
Hrakfarir þeirrar stofnunar hófust
undir lok síðustu aldar þegar haf-
ist var handa við að sólunda
hundruðum milljóna af almannafé í
að ljósmynda gömul landakort sem
bandaríski herinn hafði gert af Ís-
landi í seinna stríði. Kortin voru
auðvitað úrelt, prentuð á pappír og
það að skanna inn kortin var að
sjálfsögðu gagnslaust til korta-
gerðar enda illmögulegt að breyta
eða lagfæra villur. Á sama tíma
hóf einkaaðili, Loftmyndir ehf., að
mynda landið með GPS-hnitsettum
myndum sem voru svo unnar í
landlíkan í þrívídd. Sá grunnur er
núna undirstaða flestra verklegra
framkvæmda, skipulags-, sam-
göngu- og öryggismála. Er nú svo
komið að í nýjustu fjárlögum er
gert ráð fyrir 13 milljóna ,,nei-
kvæðum rekstrartekjum“ hjá rík-
iskortastofnuninni sem útleggja
má þannig að stofnunin hyggist
greiða ,,viðskiptavinum“ fyrir að
taka við hinum gagnslausa korta-
grunni. Fyrir alla þessa þvælu
greiða skattgreiðendur um 340
milljónir árlega í formi rekstr-
arframlags til þessarar stofnunar
sem samfélagið hefur enga þörf
fyrir. En stofnunin er ekki af baki
dottin því nú hefur umhverfisráðu-
neytið (sem hefur úr
20 milljörðum að
spila) beðið Land-
mælingar um að
vinna þarfagreiningu
á nýjum en óná-
kvæmari! korta-
grunni sem ætlunin
er að gefa öllum
ríkisstofnunum,
sveitarfélögum og
einkaaðilum eins og
Google, Apple eða
Microsoft í boði ís-
lenskra skattgreið-
enda. Hinn nýi grunnur er sagður
munu fyrirbyggja ,,tvíverknað“
þannig að ríkisstofnanirnar þurfi
ekki að verja um 50 milljónum á
ári í leigu á hinum einkarekna
grunni sem fyrir er hjá Loftmynd-
um. Þess má geta að Loftmyndir
endurmynduðu fjórðung landsins
síðastliðið sumar sem lið í viðhaldi
og endurnýjun. Þegar lögum um
stofnunina var breytt fyrir nokkr-
um árum til að undirbúa vænt-
anlegan samkeppnisrekstur við
einkaaðila var það mat fjármála-
ráðuneytisins að slík breyting
myndi ekki leiða til neins kostn-
aðarauka. Áætlun Landmælinga
Íslands, sem er byggð á yfirgrips-
mikilli vanþekkingu á verkinu,
hljóðar upp á um 1,8 milljarða og
viðhaldskostnað upp á kr. 130-150
milljónir árlega. Samantekið mun
umhverfisráðuneytið ætla að eyða
þremur krónum fyrir hverja eina
sem það ætlar að spara og er þá
stofnkostnaðurinn eða óvissa í op-
inberri áætlanagerð ekki meðtalið.
Forráðamenn Landmælinga Ís-
lands hafa aldrei slegið varnagla
þegar kemur að nýjum ,,óvissu-
ferðum“ á sviði landupplýsinga
þrátt fyrir að hafa nánast engin
grunngögn til að vinna eftir.
Þannig tók stofnunin að sér að
kortleggja neyðarnúmerakerfi fyr-
ir sumarbústaði sem endaði á því
að Loftmyndir yfirtóku verkið
þegar stofnunin hafði ruglast á
Eyjafirði og Fljótshlíð auk þess
sem nokkrir bústaðir reyndust
skrásettir utan landhelgismarka.
,,Átak gegn utanvegaakstri“ er svo
annað verkefni sem blásið hefur
verið til að meðaltali á 2ja ára
fresti undanfarin 20 ár, þó svo að
stofnunin hafi engan vegagrunn til
að vinna eftir og hefur afrakst-
urinn af því að kortleggja sveita-
vegi og slóða verið eftir því eng-
inn. Hér að ofan var minnst á
Ronald Reagan en líklega er hans
frægasta tilvísun: ,,Ef eitthvað
hreyfist, skattleggja það, ef enn er
hreyfing, regluvæða en ef það
hættir að hreyfast, niðurgreiða.“
Landmælingar Íslands hafa aldrei
,,hreyfst“ en reksturinn þó alltaf
niðurgreiddur án nokkurs afrakst-
urs. Afrakstur Lofmynda á sviði
landupplýsinga er hinsvegar ein-
stakt fyrirbæri á heimsvísu, árang-
ur sem náðst hefur, ekki vegna
stuðnings heldur þrátt fyrir sí-
fellda baráttu gegn hinu opinbera!
Sumarhús á rúmsjó
Eftir Arnar
Sigurðsson » Samantekið mun
umhverfisráðu-
neytið ætla að eyða
þremur krónum fyrir
hverja eina sem það ætl-
ar að spara og er þá
stofnkostnaðurinn eða
óvissa í opinberri áætl-
anagerð ekki meðtalið.
Arnar Sigurðsson
Höfundur er heildsali.