Morgunblaðið - 24.10.2019, Blaðsíða 11

BAKSVIÐ
Helgi Bjarnason
helgi@mbl.is
Smávirkjanir í vatnsafli virðast vera
helsta leiðin sem orkufyrirtækin sjá
til að auka raforkuframleiðsluna um
þessar mundir. Ferli rammaáætl-
unar er óvirkt og eitthvað vantar
upp á regluverk um vindorku. Eigi
að síður er óþarflega dýrt og flókið
að koma upp smávirkjunum í minni
kantinum og það er varla á færi ein-
stakra landeigenda.
Síðustu fimm árin hefur Orku-
stofnun veitt rannsóknarleyfi fyrir
22 nýjum smávirkjunum í vatnsafli.
Virkjun sem er með minna en 10
megawött í uppsettu afli er skil-
greind sem smávirkjun. Á sama
tíma hafa 10 verkefni fengið virkj-
analeyfi. Sjá má listann hér til hlið-
ar.
Ef litið er lengra aftur í tímann,
um áratug, hafa verið veitt 32 rann-
sóknarleyfi í vatnsafli og 19 leyfi
fyrir smávirkjunum. Á þessu sést
að þunginn er á síðustu fimm árum.
Við því er að búast að mun færri
virkjanaleyfi séu gefin út en rann-
sóknarleyfi því rannsóknir leiða
stundum til þeirrar niðurstöðu að
ekki sé hagkvæmt að virkja eða
áhrifin á umhverfið eru talin of mik-
il.
Mikill áhugi á verkefnum
Miklu meiri aðsókn varð að fundi
sem Orkustofnun boðaði til um
smávirkjanir en reiknað var með.
Hátt í 500 manns sóttu fundinn eða
fylgdust með honum í beinni út-
sendingu á netinu. Erla Björk Þor-
geirsdóttir, verkefnastjóri hjá
Orkustofnun, telur að þessi áhugi
endurspegli áhuga á smávirkjunum.
Hún stýrir verkefni Orkustofnunar
um smávirkjanir sem atvinnuvega-
og nýsköpunarráðuneytið styður.
Fyrr á árum voru það aðallega
bændur og aðrir landeigendur sem
komu sér upp litlum rafstöðvum til
eigin nota. Verkefnin hafa þróast og
stækkað og virkjanir tengst raf-
orkukerfinu í auknu mæli og áhugi
orkufyrirtækjanna vaknaði fyrir
nokkrum árum. Þau sjá þarna tæki-
færi til að auka eigin raforkufram-
leiðslu og draga úr kaupum á orku
frá Landsvirkjun.
Þar spilar inn í sú staða sem
rammaáætlun er í. Niðurstaða síð-
ustu verkefnisstjórnar, þeirrar
þriðju í röðinni, hefur ekki verið
lögfest og því allt í biðstöðu. Þrátt
fyrir það hefur ný verkefnisstjórn
tekið til starfa. Þá er að einhverju
leyti lagalegt tómarúm í nýtingu
vindorku enda ágreiningur á milli
Skipulagsstofnunar og Orkustofn-
unar um það hvernig standa skuli
að málum. Margir líta á smávirkj-
anir sem möguleika í þessari stöðu.
Orkufyrirtækin sjá möguleika
Sagt hefur verið frá þróuninni
hjá HS orku og systurfélögum hér í
blaðinu. Þegar þær 16 smávirkjanir
sem félagið á aðild að eða kaupir
orku af verða allar komnar í notkun
einhvern tímann á næsta ári verður
uppsett afl þeirra samtals 42 MW
og framleiðslan 247 GWst á ári.
Orkusalan sem er dótturfélag
RARIK er með margar smávirkj-
anir á rannsóknarstigi, auk stærri
virkjana, en hefur enn ekki aflað
sér virkjanaleyfis. Áformin eru flest
í nágrenni við virkjanir sem Orku-
salan rekur á Fljótsdalshéraði og í
Fljótum. Sama má segja um vind-
orkukost sem fyrirtækið er að þróa.
Fallorka sem er dótturfélag
Norðurorku á Akureyri hefur einn-
ig verið öflugt í smávirkjunum og
Orkubú Vestfjarða er með nokkra
kosti í vinnslu. Þá eru önnur sjálf-
stæð orkufyrirtæki og einstaka
landeigendur að undirbúa virkjanir.
Þá má nefna aðrar gerðir af virkj-
unum sem ekki er fjallað um hér.
Vindorkuver hefja gjarnan starf-
semi sem smávirkjanir og íslenskt
fyrirtæki býður sænska lausn til
framleiðslu raforku úr borholuvatni
með lægri hita en áður hefur
þekkst.
Kerfið ekki hliðhollt
Það kom fram á ráðstefnu Orku-
stofnunar að þeim sem hyggja á
framkvæmdir þykir kerfið ekki hlið-
hollt þeim. Það snýr að skipulags-
málum, umhverfismati, kostnaði við
rannsóknir, raforkulög og fjár-
mögnun.
Arnar Bergþórsson, verkfræð-
ingur hjá fyrirtækinu Arnarlæk,
sagði í framsöguerindi á ráðstefnu
Orkustofnunar að leyfisveitingaferli
og skipulagsmál fyrir minni smá-
virkjanir væri orðið of kostnaðar-
samt og tímafrekt. Hann á þar við
virkjanir á bilinu 200 kílówött til 2ja
megawatta sem bændur ættu að
geta ráðist í. „Það er mín upplifun
og fleiri sem hafa verið að vinna að
þessum málum að það tekur fjölda-
mörg ár að reka þetta í gegnum
kerfið með miklum kostnaði sem í
mörgum tilvikum slær hugmynd-
irnar út af borðinu,“ segir Arnar í
samtali við Morgunblaðið. Hann
stóð fyrir nýjustu virkjuninni í
Húsafelli og rekur fyrirtæki með fé-
laga sínum sem undirbýr virkjanir
og býður einnig bændum þjónustu
sína við slíkan undirbúning.
Ekki er gerð skilyrðislaus krafa
um umhverfismat fyrir virkjanir
sem eru undir 10 MW í uppsettu
afli. Hins vegar er þess krafist að
metið sé hvort slíkar virkjanir, yfir
200 kílówöttum, skuli fara í fullt um-
hverfismat. Erla Björk hjá Orku-
stofnun segir að Skipulagsstofnun
geri svo miklar kröfur um rann-
sóknir og gögn með matsskyldufyr-
irspurn og ferlið taki svo langan
tíma að þeir sem undirbúi virkjanir
telji stundum best að fara strax í
fullt umhverfismat, til þess að reyna
að flýta verkinu. Erla segir að lægri
mörkin séu ótrúlega lág og mun
lægri en í Noregi. 200 kílówatta
virkjun sé ekki stórkostlegt inngrip
í náttúruna. Oft sé stöðvarhúsið við-
lækinn eina mannvirkið sem sjáist
og það sé eins og lítill sumarbú-
staður. Hún segir að ekki henti að
nota aðferðafræði stórra virkjana
við undirbúning minnstu virkjana.
Arnar segir að hægt væri að ein-
falda skipulagsferlið verulega. Nú
þyrfti að skrifa ítarlegar grein-
argerðir vegna breytingar á að-
alskipulagi, deiliskipulagi og vegna
matsskylduspurningar til
Skipulagsstofnunar. Þetta mætti
sameina. Erla Björk bendir á að í
Noregi séu öll leyfismálin á einum
stað, hjá norsku Orkustofnuninni.
Þar sé sérþekkingin og áhugafólk
geti sótt þangað leiðbeiningar.
Næsta hindrun er í raforkulögum
og reglugerðum með þeim. Regl-
urnar eru íþyngjandi fyrir smávirkj-
anir, að mati Arnars. Hár tengi-
kostnaður getur fallið á smá-
virkjanir og hreinlega ýtt þeim út af
borðinu. Þá eru gerðar kröfur um að
smávirkjanir séu búnar sem varaafl-
stöðvar en það er dýr búnaður. Á
móti segja Erla og Arnar að ekki sé
tekið tillit til þess ábata sem mynd-
ast í flutnings- og dreifikerfinu með
fjölgun smávirkjana.
Lækir og ár skipta skipta oft
löndum. Arnar nefnir það sem
þriðja þröskuldinn. Erfitt og tíma-
frekt sé að semja við ríkið um vatns-
réttindi, þegar það á í hlut.
Loks má nefna fjármögnun. Vext-
ir af lánum eru háir hér á landi. Þá
fást almennt ekki lán fyrir rann-
sóknum og öðrum undirbúnings-
kostnaði við öflun leyfa. Ekki eiga
allir næga fjármuni undir kodd-
anum þess til að standa undir því.
Ef til vill þess vegna hafa stærri
orkufyrirtækin oft komið til sög-
unnar og tekið yfir áformin og tekið
vatnsréttindin á leigu eða aðstoðað
landeigendur við fjármögnun gegn
samningum um kaup á orkunni.
Sóknarfæri í smávirkjunum
 Veitt hafa verið rannsóknaleyfi fyrir 22 smávirkjunum í vatnsafli síðustu fimm árin og 10 hafa
fengið leyfi til að virkja  Undirbúningur dýr og skipulags- og leyfisveitingaferli talið of tímafrekt
Útgefi n rannsóknar- og virkjanaleyfi í vatnsafl i 2015-2019*
Rannsóknir Virkjanir
Útgefi n rannsóknarleyfi í vatnsafl i,
smá- og stórvirkjanir
Útgefi n virkjanaleyfi í vatnsafl i,
undir 10 MW
2015
■ Austurgilsvirkjun í Selá í Ísafjarðardjúpi
■ Hafnardalsá í Ísafjarðardjúpi
■ Skúfnavatnavirkjun í Ísafjarðardjúpi
■ VesturVerk, Hvalárvirkjun í Árneshreppi
■ Íslandsvirkjun, Gönguskarðsárvirkj-
un í Skagafi rði
■ Mosvallavirkjun í Svelgsá í
Helgafellssveit
2016
■ Arctic Hydro ehf., Dimmugljúfursvirkjun í Hafralónsá á
Norðausturlandi
■ Arctic Hydro ehf., Djúpárvirkjun í Djúpá í Skaftárhreppi
■ Arctic Hydro ehf., Hamarsá í Djúpavogshreppi
■ Dalsorka ehf., Selá í Súgandafi rði
■ Geitdalsvirkjun í Geitdalsá
■ Glámuvirkjun í Ísafjarðardjúpi
■ Kiðufellsvirkjun í Fellsá og Kelduá í Fljótsdal
■ Orkuveita Vestfjarða ohf., Mjólká IV í Arnarfi rði
■ VesturVerk ehf., Hundsá og Hestá í Ísafjarðardjúpi
■ VesturVerk ehf., Hvanneyrardalsvirkjun í Ísafjarðardjúpi
2017
■ Arctic Hydro ehf., Geitlandsá á Fljótsdalshéraði
■ Fallorka ehf., Djúpadalsvirkjun III í Djúpadalsá í Eyjafi rði
■ Fallorka ehf., Kambfellsvirkjun í Hagá og Hrauná í
Eyjafi rði
■ Landsvirkjun, Stóra-Laxá í Hrunamannahreppi
■ Orkubú Vestfjarða ohf., Helluvirkjun í Vatnsfi rði í
Vesturbyggð
■ AB-Fasteignir ehf., Kaldárvirkjun,
Önundarfi rði
■ AB-Fasteignir ehf., Þverárvirkjun,
Önundarfi rði
■ Fallorka, Glerárvirkjun II, Akureyri
■ Ferðaþjónustan Húsafelli ehf.,
Urðarfellsvirkjun í Húsafelli
■ HS Orka hf., Brúarvirkjun,
Bláskógabyggð
2018
■ Orkusalan ehf., Bessastaðavirkjun í Fljótsdal
■ Orkusalan ehf., Gilsárvirkjun á Héraði
■ Orkusalan ehf., Köldukvísl á Austur-Héraði
■ Orkusalan ehf., Ódáðavötn niður í Suðurdal Skriðdals á
Héraði
■ Orkusalan ehf., Tungudalsvirkjun í Fljótum
■ AB - Fasteignir ehf., Úlfsárvirkjun á
Dagverðardal, Ísafi rði
2019* ■ Orkusalan ehf., Kaldá og Ásdalsá í Jökulsárhlíð
■ Arctic Hydro ehf., Hólsvirkjun í Hólsá
og Gönguskarðsá í Fnjóskadal
■ Tjarnavirkjun ehf., Eyjafjarðará
Ný leyfi fyrir smávirkjunum, undir 10 MW
2009-2019*
1
1
1
2
1
3
2
5
1
2
1
2
1
2
3
1
4
8
5
5
1
’09 ’10 ’11 ’12 ’13 ’14 ’15 ’16 ’17 ’18 ’19
*Það sem af er ári. Heimild: os.is
FRÉTTIR 11Innlent
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 24. OKTÓBER 2019
Vatnsheldir
Kuldaskór
SMÁRALIND
www.skornirthinir.is
Innbyggðir
broddar
í sóla
Verð 17.995
Stærðir 36 - 47