Morgunblaðið - 16.11.2019, Blaðsíða 28

Brúin frá 1908 séð af austurbakkanum. Mynd tekin við endurvígslu brúarinnar. Undir brúar-
endanum fjær sjást hleðslur upprunalegrar undirstöðu. Rauða línan vinstra megin er tillaga
höfundar að nýrri veg/brúarlínu og kæmi vegurinn þá að baki hæðinni þar sem bílarnir standa. Nýja og gamla brúin sem nú er komin. Til samanburðar við mynd hér til hliðar.
Brúin frá 1908 við endurvígslu 5. september 2008. Bærinn Klaustursel í baksýn.
Jökuldalur á
Austurlandi er sér-
stætt byggðarlag. Ein-
kenni hans er hversu
langur hann er og telst
sennilega lengstur
dala á landinu. Svo er
hann þröngur og eftir
honum endilöngum féll
lengstum ein af vatns-
mestu ám landsins,
Jökulsá á Brú (Dal),
en hefur nú verið stífl-
uð við Kárahnjúka og
jökulvatnið leitt í jarð-
göngum í Fljótsdals-
virkjun. Segja má að
áin hafi rist dalinn að
endilöngu og verið
hinn mikli áhrifavaldur byggðar-
innar. Í sveitarlýsingu (Páll Gísla-
son) segir svo: „Jökulsá fellur í
þröngum gljúfrum víðast dalinn
endilangan og hefur alltaf verið
mikill farartálmi innsveitis og á
þjóðleið.“ Byggðin er með einfaldri
bæjarröð sitthvorum megin árinnar.
Hún er nokkuð samfelld norðan
(vestan) megin en sundurslitin að
austan nema neðsti hlutinn. Þar er
helst að nefna Hrafnkelsdal sem er
þverdalur efst á móts við bæinn
Brú. Þetta hefur sett mark sitt á
byggðina sem lengstum þjakaðist af
samgönguleysi þ.e. brúaleysi. Það
var svo víðast á landinu á fyrri tím-
um en þó skar sig úr að einmitt á
þessari á hefur öldum saman verið
haldið brú hjá Fossvöllum neðst í
dalnum. Á síðustu öld var svo ráðin
bót á málum með brúm á hinum
ýmsu stöðum, sem eru nú 5, þar á
meðal liggur hringvegurinn (nr. 1)
þar um. Einnig er brú á yfirfallinu á
Kárahnjúkastíflu sem er miklu ofar
byggðinni en nýtist umferð á hring-
leiðinni úr Fljótsdal og niður Jökul-
dal.
Elst þeirra brúa, sem enn standa,
er við Hákonarstaði á Efra-Dal svo-
kölluðum. Hún er frá árinu 1908 og
á sér merka sögu. Þetta er stálbrú
með burðarvirki í hliðunum, svoköll-
uðum grindarbita, og kom stálið í
hlutum ósamsett frá Ameríku (New
York). Það var ásamt öðru bygg-
ingarefni, timbri og sementi, dregið
á hjarni og ís frá Vopnafirði allt að
90 km leið að vetri og var talið 264
hestburðir. Uppsetning þess var
vandaverk því setja varð hvora hlið-
ina saman uppi á bakkanum og
draga síðan út yfir ána.
Engin tæki voru þá til
staðar og varð því að
bjargast með verk-
pallasmíð og talíum.
Brúin þótti löngum
vegleg og svo hafðist
hún vel við þar sem lít-
il sem engin ryðhætta
er á dalnum. Árið 1953,
eftir að bílar fóru að
fara þarna um, var
henni lyft á nýjar
undirstöður og gamla
stálvirkið var áfram yf-
ir ána. Þegar leið að
aldarafmælinu 2008
var brúin lagfærð og
máluð eins og verið
hafði í upphafi. Þá
þótti ástæða til að
endurvígja hana með
pompi og pragt. Fyrrum var þarna
þjóðleið milli Norðurlands og
Austurlands til Fljótsdals fyrir bíla-
öldina en brúin hafði einmitt verið
hugsuð til að þjóna þeirri leið, en nú
nýtist hún fyrir bæinn Klaustursel
austan ár. Á seinustu tímum hefur
brúin reynst ófullnægjandi þeim
tækjum sem þurfa að komast þar
um. Meðal annars er það vegna raf-
línulagna. Því hefur verið þörf á
nýrri brú, sem er ekki óvænt eftir
að brúin hefur þjónað umferðinni í
111 ár. Þar sem skammt er síðan
hún var uppgerð getur hún staðið til
framtíðar og haft gildi fyrir staðinn
fyrir aðra umferð en nútímaöku-
tæki. Hún hefur mikið aðdráttarafl
vegna sögu sinnar og útlits. Þangað
eiga ferðamenn erindi því austan ár-
innar eru athyglisverðar náttúru-
smíðar. Þar er að nefna að skammt
ofan brúarinnar er í lítilli þverá
Stuðlafoss í formfagurri umgjörð og
nokkru ofar tilkomumikið stuðla-
berg í farvegi árinnar, svokallað
Stuðlagil, og síðan má komast alla
leið að Eyvindarárgili. Því væri
þessi leið áhugaverð ferðamönnum,
sem gætu þá í leiðninni notið þess
að ganga um brúna.
Á síðastliðnu ári frétti ég að hefj-
ast ætti handa við brúarsmíð þarna.
Í fyrstu miðaðist hún við að skipta
aðeins út gömlu yfirbyggingunni og
nýta núverandi undirstöður áfram
en svo var horfið frá því en haldið
við stað sem næst gömlu brúnni
(10-15 m frá) með alveg nýja brú.
Ég var áhugamaður um varðveislu
gömlu brúarinnar og var umhugað
um að nýja brúin raskaði henni ekki
og skyggði sem minnst á hana.
Reyndar átti það að vera vænlegt
þar sem annmarkar eru tæknilega á
að koma nýrri brú fyrir nærri þeirri
gömlu. Það er vegna erfiðrar að-
koma vegarins í núverandi sneiðingi
(vegur sem liggur skáhallt utan í
hlíð) að brúnni norðan megin ár
(vestan). Einnig er mikil mishæð á
milli árbakka og óheppilegur staður
fyrir undirstöður þarna í farvegin-
um. Allt eru þetta þættir sem skipta
miklu máli við brúarsmíðar. Ég stóð
í skeytasambandi við hönnuð Vega-
gerðarinnar og einnig yfirmanninn
á Austurlandi, sem ég þekkti reynd-
ar til beggja persónulega, og benti á
þessa annmarka og því væri heppi-
legt að færa sig með nýja brú
nokkru ofar á ána, um 100 m, þar
sem væri betra brúarstæði. Brúin
yrði varla mikið lengri þar, en hag-
stæðari staðsetning undirstaða.
Sýndi ég það á korti svo hægt væri
að taka afstöðu til tillögunnar. Bæði
var það tæknilega og það sem mér
fannst mest um vert að þá spillti
það ekki aðkomu gömlu brúarinnar
og allri ásýnd hennar. Eitthvað
meiri vegagerð sem af þessu hlytist
væru algjörir smámunir. Ekki hlaut
hljómgrunn að finna að þessu við
Vegagerðarmenn og þá sendi ég
Minjastofnun Íslands skeyti um
þessi mál, alls 3. Ekki bar það að
heldur nokkurn árangur og eins og
segir síðan í fréttatilkynningu frá
þeim: „Umhverfis- og skipulagssvið
Minjastofnunar Íslands hefur farið
yfir gögn málsins á afgreiðslufundi.
Ekki voru gerðar athugasemdir við
staðsetningu nýrrar brúar út frá
þeirri gömlu.“ Þar með voru þrotin
öll ráð mín að hafa áhrif á mál
gömlu brúarinnar.
Nú hefur nýja brúin verið reist og
hægt að sjá hvernig til hefur tekist
og fylgja með greininni ljósmyndir
sem sýna það. Reynsla mín af að
koma að sjónarmiðum um gildi
gömlu brúarinnar og varðveislu
hennar í upphaflegu umhverfi er
slæm. Þeir aðilar sem ég hef haft
samband við, og getur hér fyrr, hafa
ekki sýnt þeim sjónarmiðum neinn
skilning. Möguleikanum á að koma
þarna upp áhugaverðri gönguleið
um gömlu brúna þar sem hún, og
aðkoman að henni, nyti sín fékk
engan hljómgrunn hjá þeim sem
standa fyrir eða veita eiga umsögn
um framkvæmdirnar.
Eftir Baldur Þór
Þorvaldsson
» Þrekvirki
unnið árið
1908 og klúður
2019.
Baldur Þór Þorvaldsson
Höfundur er verkfræðingur
og áhugamaður um verndun
gamalla brúa.
Nýja og gamla brúin séð af austurbakkanum með bæinn í Klausturseli í baksýn. Leiðin að
náttúruvættunum, sem minnst er á í greininni, er á bakkanum hægra megin á myndinni.
Endurgert upprunalegt skilti stálsalans sett upp við endurvígslu brúarinnar
5. september 2008. Á myndinni er Guðni Arthúrsson.
Brúarsmíðar á Jökulsá hjá Hákonarstöðum
Kort af Jökuldal með brúm á Jökulsá. Rauða heila línan sýnir leiðina milli
Norðurlands og Fljótsdals fyrrum.
28 UMRÆÐAN
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 16. NÓVEMBER 2019