Hugur og hönd - 01.06.2008, Síða 4

Elsa E. Guðjónsson
Fáein orð um lausavasa
Á fyrstu árum Þjóðminjasafns íslands, meðan það enn var
nefnt Forngripasafn Islands, bárust því margar góðar gjafir
eins og svo oft endranær. Sumar láta meira yfir sér en aðrar,
en margt af því smáa er engu að síður þýðingarmikið til þess
að gefa heildarmynd, ef það mætti takast, af kirkjumunum
og húsbúnaði, amboðum, klæðnaði og hvaðeina annað sem
tilheyrði daglegum störfum og hátíðastundum manna og
kvenna á liðnum öldum. Á haustdögum 1866, nánar tiltekið
15. september, færði Katrín Þorvaldsdóttir (f. 1829, d. 1895)
húsfrú í Reykjavík, þá nýgift (25.8.1866) seinna manni sínum,
Jóni Árnasyni bókaverði,[l] safninu þrjár slíkar gjafir (Þjms.
347-349), sem eflaust hafa talist til þess smærra en vekja samt
athygli í nútímanum, enda hafa ekki varðveist mörg eintök
af sambærilegum hlutum. Tveir þessara hluta voru „baldýruð
spaðahúfa“ sögð vera úr Hrappsey en gerð af dætrum Skúla
1. mynd. Skatteraður lausavasi. Stœrð: hœð 28 cm, breidd 19 cm.
Þjms. 349. Ljósmynd: Þjóðminjasafn Islands, Ivar Brynjólfsson.
Magnússonar landfógeta, og útsaumaður prjónakoddi úr
silki með ártali 1776 og fangamarki einnar þeirra, H. S. [d.],
Halldóru (f. 1750, d. 1829), eiginkonu Hallgríms Bachmann,
fjórðungslæknis í Bjarnarhöfn.[2]
Þriðji gripurinn var „kvennvasi, allur saumaður með
skatteruðum(?) rósum marglitum" eins og Sigurður málari
Guðmundsson, forstöðumaður safnsins, komst að orði í skrá
safnsins (1. mynd). Ekkert frekar kemur fram í skrá Sigurðar
um kvenvasann, [3] og verður manni á að ætla að hann geti
hafa verið úr eigu gefandans sjálfs, húsfrúar Katrínar. Hún var
dóttir Þorvalds umboðsmanns Sívertsen í Hrappsey, og hafði
áður (1849-1859) átt séra Lárus M. Johnsen í Skarðsþingum
og búið þá að Dagverðarnesi. [4] Hins vegar er ekki óhugsandi
að einnig vasinn hafi verið handaverk einhverrar dóttur Skúla
landfógeta, og þá einna helst Halldóru sem fyrr var nefnd.
Vasinn er úr svarbláu klæði, 28x19 cm að stærð. Hann er
bryddur rauðu ullarefni og hefur tilsvarandi brydding verið
á lóðréttu vasaopinu á honum miðjum sem nær um það bil
hálfa leið niður eftir framhliðinni. Hún er öll þakin útsaumi
og einnig er útsaumur innan í vasanum á bakhlið fyrir miðju,
undir opinu. Sigurður Guðmundsson setti spurningarmerki
við saumgerð vasans, skatteringu, í prentuðu safnskránni; þess
hefði þó ekki þurft því að saumgerðin á honum er einmitt
skattering sem svo var kölluð, [5] en sumir nefndu skyggingu á
síðastliðinni öld.[6] Einna helst má lýsa skatteringarspori svo
að það sé afbrigði af flatsaumi þar sem saumgarnið liggur nán-
ast allt á rétthverfunni,[7] og mátti því spara með því talsvert
af vandfengnu og/eða dýru útsaumsgarni.
Skattering fór að tíðkast undir lok 18. aldar og var í fyrstu
mest höfð við saum úr mislitu ullarbandi og síðar einnig
silkigarni (snúrusilki) í klæði. Skatteringarmunstrin voru
oftast litskrúðug blóm, til dæmis í jurtapotti eins og hér.[8]
Skattering mun þó einna helst hafa tíðkast sem skreyting neðan
á samfellum kvenna á seinni hluta 19. aldar og fram á 20. öld,
og gerði Sigurður Guðmundsson málari mikið af uppdráttum,
einkum eftir íslenskum blómum, til þeirra nota.[9] Eitt dæmi
um skatteraða samfellu er þó þekkt þegar frá lokum 18. aldar;
er samfella þessi í Þjóðminjasafni Islands (Þjms. 441), seld
safninu árið 1868. Er munstrið á henni úr marglitum og marg-
víslegum blómum, en þeim fyrirkomið á óvenjulegan hátt,
þar sem blómstönglunum er raðað hlið við hlið allt í kringum
samfelluna neðanverða. Samfellu þessa saumaði Halldóra
Skúladóttir sem fyrr var getið, á árunum 1790-1798 og gaf
Valgerði Jónsdóttur, konu Sigmundar bónda Magnússonar í
Akureyjum, fyrir brúðarbúning að því er segir í safnskrá.[10]
Skatteruð sessuborð frá seinni hluta 19. aldar hafa einnig varð-
veist í Þjóðminjasafni.[l 1]
I skýrslu safnsins 1866 nefndi Sigurður Guðmundsson
4 HUGUROG HÖND 2008