Feykir - 19.12.2018, Blaðsíða 9

48/2018 9
FRÓÐLEIKUR FRÁ BYGGÐSAFNI SKAGFIRÐINGA
Inga Katrín D. Magnúsdóttir
Hlutverk kerta í jólahaldi
Flestir kannast við kvæðið Það á
að gefa börnum brauð/ að bíta í á
jólunum,/ kertaljós og klæðin rauð/ svo
komist þau úr bólunum. Brauð til að
fóðra svanga maga, klæði til að sleppa
frá jólakettinum, en hvers vegna kerti?
Í dag er á hvers manns færi að eignast
kerti, en fyrr á öldum var það ekki endilega
svo. Áður en olíulampar og síðar
rafmagnið hóf innreið sína á Íslandi
notaðist fólk mest við lýsislampa og kolur
til að lýsa upp húsin. Lýsi var misjafnt að
gæðum, mikinn reyk og sót gat lagt um
baðstofur og loftgæðin voru eftir því.
Kerti voru helst notuð þegar mikið lá við,
s.s. þegar virta gesti bar að garði og á
jólunum. Kerti voru búin til úr tólg, ýmist
steypt í formi eða kertaþráðum (rökum)
var dýpt í tólg nokkrum sinnum svo tólgin
storknaði í kringum þráðinn og breikkaði
í nokkrum atrennum.1 Kertaform eða
-mót voru mismunandi að gerð og lögun,
hjá Byggðasafni Skagfirðinga eru varð-
veittar tvær gerðir kertamóta; úr viði
annars vegar og pjátri hins vegar. Einnig
eru varðveittar ýmsar gerðir lýsislampa,
kola og kertastjaka.
Kerti leika stórt hlutverk í jólahaldi
fyrri tíma. Til siðs var að skúra bæinn hátt
og lágt fyrir jólin og víða voru ljós kveikt
um allan bæ, svo að hvergi bar skugga á.2
Heimilisfólkinu öllu var tíðum gefið kerti
í jólagjöf og „var þá ekki lítið um dýrðir,
þegar mörg börn kveiktu hvert á sínu
kerti, og brá svo ljósbjarmanum um alla
baðstofuna,“3 segir Jónas Jónasson frá
Hrafnagili. Jólahátíðin var sá tími árs
þegar ýmsar vættir og verur fóru á stjá, og
sumar, til dæmis huldufólk, fluttu
búferlum, ýmist á jólanótt, gamlárskvöld
eða á þrettándanum. Húsfreyjusiður var
víða að þegar lokið var við undirbúning
fyrir jólahaldið, á jólanótt eða á gaml-
árskvöldi, og búið var að tendra ljós, gekk
hún um og í kringum bæinn og sagði:
„Komi þeir, sem koma vilja, veri þeir, sem
vera vilja, fari þeir, sem fara vilja, mér og
mínum að meinlausu.“4 Þjóðsagnasöfn
geta oft um jóla- og nýársgleði álfa, þegar
þeir halda veislur sínar í mannabústöðum
sem og þegar þeir flytja búferlum.5
Kertamót (BSk-62) úr furu, frá Stekkjarflötum. Tólg var rennt í stokkinn og hann tekinn í sundur þegar tólgin
var storknuð. MYND: BSK
Systurnar og álfafólkið
Ein sagan kallast Systurnar og álfafólkið:
„Einu sinni voru tvær systur frumvaxta
hjá foreldrum sínum er höfðu aðra þeirra
að olbogabarni. Einu sinni um veturinn
bar svo við að allt fólk af bænum ætlaði til
aftansöngs á gamlaárskveld og þar á
meðal langaði bóndadótturina sem út
undan var höfð mjög til að fara. En sökum
þess að einhver varð að vera eftir heima þá
var hún látin sitja kyrr þótt henni væri það
nauðugt. Og er allt fólkið var farið að
heiman tók hún til að hreinsa bæinn bæði
uppi og niðri og setti ljós hvarvetna. En er
hún hafði lokið þeim starfa bauð hún
heim huldufólki með þeim hætti sem
tíðkaðist og gekk í kringum allan bæinn
með hinum tíðkanlega formála („Komi
þeir sem koma vilja,“ etc.). Síðan gekk hún
inn á loft og fór að lesa í guðsorðabók og
leit aldrei upp úr henni fyrr en dagur rann.
En jafnskjótt og hún var setzt kom inn í
húsið fjöldi álfafólks og var það allt búið
gulli og skrautklæðum. Raðaði það um
gólfið alls konar gersemum og bauð
bóndadóttur; fór það og að stíga dans og
bauð henni að koma í dansinn, en hún
sinnti því ei, og þessu atferli hélt
huldufólkið allt til dags. En er dagur rann
leit bóndadóttir út í gluggann og mælti
„Guði sé lof, nú er kominn dagur.“ Og er
huldufólkið heyrði guð nefndan þaut það
burt og skildi eftir allar gersemarnar.
Þegar fólkið kom heim og systir bónda-
dóttur sá gersemar þær er hún hafði eign-
azt öfundaði hún hana og mælti að systir
sín skyldi ekki vera heima næsta ár, heldur
hún sjálf. Nú kemur annað gamlaárskvöld
og situr eftirlætisdóttirin heima; hlakkar
hún mjög til komu álfafólksins og býður
því heim og lýsti bæinn. Síðan kom
huldufólkið, eins vel búið og fyrri, raðaði
meiðmum [dýrgripum] á gólfið, fór að
dansa og bauð henni í dansinn, og það
þáði hún. En svo fór að hún lærbrotnaði í
dansinum og varð vitstola. En huldufólkið
fór burt með alla gripina.“6
___________
1 Jónas Jónasson, Íslenskir þjóðhættir (1934). (Einar
Ólafur Sveinsson bjó til prentunar). Bókaútgáfan Opna,
Reykjavík. Bls. 4-6.
2 Frekari upplýsingar um hreinlæti í torfbæjum má finna
í Riti Byggðasafns Skagfirðinga 2: Þrif og þvottar í
torfbæjum, eftir Sigríði Sigurðardóttur.
3 Jónas Jónasson, Íslenskir þjóðhættir (1934). (Einar
Ólafur Sveinsson bjó til prentunar). Bókaútgáfan Opna,
Reykjavík. Bls. 209-210.
4 Sama heimild. Bls. 209.
5 Áhugasömum er bent á t.d. Þjóðsagnasafn Jóns
Árnasonar; Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri. Rafræna
útgáfu má finna á eftirfarandi vefslóð: http://baekur.is/
bok/000197670/1/Islenzkar_thjodsogur_og
6 Jón Árnason, Íslenzkar þjóðsögur og ævintýri. (1954).
Árni Böðvarsson og Bjarni Vilhjálmsson önnuðust
útgáfu. Bókaútgáfan Þjóðsaga. Bls. 118-119.
Kertaklemma (BSk-161) frá Kálfsstöðum..
MYND: BSK
Lýsislampi (BSk-172) frá Eyhildarholti. Lýsi og
kveikur (úr fífu eða ljósagarni) var sett í efri skálina,
það lýsi sem dróst fram með kveiknum draup niður
í neðri skálina.