Bændablaðið - 11.05.2017, Side 10

10 Bændablaðið | Fimmtudagur 11. maí 2017
Bújörðin Bessastaðir, búskap-
ur þar og þróun landbúnaðar á
Álftanesi, hefur verið mun merki-
legri í landbúnaðarsögu Íslands
en haldið hefur verið á lofti.
Það kom glögglega fram í erindi
sem dr. Ólafur R. Dýrmundsson
hélt í gamla skólahúsinu á
Bjarnastöðum á Álftanesi laugar-
daginn 6. maí.
Það var Félag áhugamanna um
sögu Bessastaðaskóla og Fugla- og
náttúruverndarfélag Álftaness sem
stóðu að fræðsluerindi og göngu-
ferð í Bessastaðanesi laugardaginn
6. maí sl.
Í erindi dr. Ólafs, sem hann nefndi
„Bújörðin Bessastaðir, búskapur þar
og þróun landbúnaðar á Álftanesi“,
kom hins vegar fram að í hugum
flestra Íslendinga hafi fyrst verið
ræktaðar kartöflur á Íslandi í
Sauðlauksdal við Patreksfjörð 1760
af séra Birni Halldórssyni. Minna er
þó haldið á lofti þeirri staðreynd að
sænski baróninn Wilhelm Hastfer
ræktaði kartöflur á Bessastöðum
fyrstur manna á Íslandi tveim-
ur árum áður, eða sumarið 1758.
Þá stundaði Lauritz Thodal sem
var stiftamtmaður á árunum 1770
til 1785, töluverða kartöflurækt á
Bessastöðum í framhaldi af tilraun
Hastfer. Haustið 1776 var kartöflu-
uppskeran hjá honum t.d. 13 og hálf
tunna.
Það verður þó ekki af séra Bjarna
skafið að hann var samkvæmt heim-
ildum fyrstur innfæddra Íslendinga
til að hefja kartöflurækt hér á landi,
allavega á síðari öldum.
Umdeild saga landnáms
Fátt er þó vitað með vissu um rækt-
unartilburði frumbyggja landsins og
margt bendir reyndar til að sagn-
fræðin sem kennd hefur verið um
landnám Íslands 874 standist illa
eða alls ekki. Ýmsar seinni tíma
rannsóknir og örnefni þykja líka
benda til að hér hafi menn af írsk-
um uppruna hafið búsetu mun fyrr
en Ingólfur Arnarson.
Trjárækt og sagnfræðin
Líkt hefur verið farið með frásagnir
um fyrstu tilraunir í skógrækt í
kjölfar kuldaskeiðsins sem hófst á
Íslandi upp úr miðri þrettándu öld.
Þó halda megi fram með réttu að
samfelldar tilraunir til skógræktar á
Íslandi megi rekja til Furulundarins
á Þingvöllum árið 1898, þá
hófust skógræktartilraunir fyrst á
Bessastöðum nær 130 árum fyrr.
Í erindi dr. Ólafs kom fram að
tilraunir við trjárækt voru gerðar
á Álftanesi fyrir tilstuðlan Lauritz
Thodal þegar árið 1770. Þá flutti
hann inn trjátegundir í tilraunaskyni
sem áttu þó erfitt uppdráttar
á berangrinu og í særokinu á
Bessastöðum. Þetta var 127 árum
fyrr en plantað var í furulundinn á
Þingvöllum.
Skógræktartilraunirnar á
Þingvöllum 1899 voru einnig að
tilstuðlan Dana. Þar var á ferð danski
sjóliðsforinginn Carl H. Ryder.
Hann fékk skógfræðiprófessorinn
Carl V. Prytz til liðs við sig og saman
stofnuðu þeir Islands Skovsag.
Sama ár keypti ríkið tvo höfuðskóga
Íslands, Hallormsstaðaskóg og
Vaglaskóg, til að forða þeim
frá eyðingu. Með lögunum var
Skógrækt ríkisins síðan stofnuð og
Agner F. Kofoed-Hansen var síðan
ráðinn skógræktarstjóri og tók hann
til starfa 15. febrúar 1908.
Stórbú á Bessastöðum
Þá kom líka fram í orðum dr. Ólafs
að á Bessastöðum var um tíma rekið
stórbú með töluverðri túnrækt. Um
1941 þegar Sveinn Björnsson,
síðar fyrsti forseti Íslands, kom að
Bessastöðum voru túnin um 30
hektarar og af þeim fengust um
1400 hestburðir. Var þetta þá að
sögn Ólafs með merkilegri jörðum
á landinu. Þá og löngu áður hafði
verið stunduð nautgriparækt á
jörðinni, sauðfjárrækt, hrossarækt,
alifuglarækt, kornrækt, hörrækt,
dúntekja og grænmetisrækt af
ýmsum toga.
Dr. Ólafur R. Dýrmundsson hefur
áður haldið erindi um þátt Bessastaða
og Álftaness í landbúnaðarsögu
Íslands. Það var á málþingi Félags
um átjándu aldar fræði sem haldið
var í Þjóðarbókhlöðunni í maí á
síðasta ári. Bændablaðið mun reyna
að gera búskap á Bessastöðum og
Álftanesi betur skil síðar.
Eftir erindið var farin gönguferð
um Bessastaðanes. Þar benti Ólafur
á kennileiti sem afmarka afrétt
Álftnesinga og sagði: „Það sjást
bókstaflega öll fjöll þarna, eins konar
„panorama“, líkt og þegar maður er
úti í Garði á Reykjanesskaga.“
Ólafur vakti athygli á að þótt
afrétturinn væri orðinn að þjóðlendu,
þá væri beitarrétturinn óskertur sem
slíkur. Samið hafi verið um að nýta
megi afgirt fjárhólf í Krýsuvík.
Gísli Guðjónsson, sonur
umsjónarmanns æðarvarpsins í
Bessastaðanesi, leiddi gönguna
um svæðið og kynnti hvernig staðið
væri að æðarræktinni þar. Hann
útskýrði hvernig aðstæður gætu
ráðið því að fuglinn sækir nú í að
verpa í kjarrgróðri á einum hólma,
á meðan varp dregst saman á öðrum
hólma, þar sem hvönn hefur haslað
sér völl. /HKr.
Viðteknar skoðanir um þróun landbúnaðar á Íslandi nokkuð gloppóttar:
Álftanes og Bessastaðir voru mun
áhrifameiri en oftast er talið
Matthías Eggertsson, fyrr-
verandi ritstjóri Freys, lést á
Dvalar- og hjúkrunarheimilinu
Grund í Reykjavík 24. apríl
síðastliðinn, áttræður að aldri.
Matthías helgaði landbúnaðin-
um krafta sína alla starfsævina.
Foreldrar hans voru Eggert,
starfsmaður Flugfélags Íslands
og kvæðamaður í Reykjavík, og
Jóhanna, garðyrkjufræðingur
og húsmóðir. Þann 26. maí árið
1962 kvæntist Matthías Margréti
Guðmundsdóttur, kennara frá
Sámsstöðum í Hvítársíðu. Þau
eignuðust þrjú börn. Matthías ólst
upp í Reykjavík en var í sveit á
sumrin í Meðallandinu þar sem
hann átti rætur sínar að rekja.
Nýkominn úr námi frá
Landbúnaðarháskólanum á Ási,
þar sem sérgrein hans var jarðrækt,
réðst hann til starfa sem tilrauna-
stjóri á Skriðuklaustri árið 1962.
Árin 1971–80 var hann kennari við
Bændaskólann á Hólum í Hjaltadal
og frá árinu 1980 til 2007 var hann
starfsmaður Búnaðarfélagsins
og síðar Bændasamtakanna í
Bændahöllinni, lengst af sem
ritstjóri Búnaðarblaðsins Freys
og Handbókar bænda. Eftir að
Matthías hætti formlega störfum
hjá BÍ hélt hann ágætu sambandi
við sinn gamla vinnustað og var
m.a. haukur í horni við útgáfu
Bændablaðsins. Lesendur kannast
eflaust við þýðingar úr norskum
bænda- og landsbyggðarblöð-
um sem Matthías snaraði yfir á
íslensku ef honum þótti þær eiga
erindi.
Matthías var mikill málverndar-
maður og var umhugað um að menn
skrifuðu vandaða íslensku. Hann
las yfir handrit, ræður, ályktanir
og ýmsa aðra texta fyrir samstarfs-
fólk sitt í Bændahöllinni og taldi
það ekki eftir sér þótt margt annað
væri á hans könnu. Á tímabili las
hann yfir efni Bændablaðsins fyrir
prentun. Hann fylgdist með því að
blaðamenn og aðrir höfundar færu
rétt með, einkum hvað varðar nöfn
og staðarheiti en einnig ýmislegt
sem varðar landbúnað, vinnubrögð,
forn og ný, vinnuaðferðir, hugtök
og heiti af ýmsu tagi. Þetta kom
sér oft vel og forðaði blaðinu og
starfsmönnum þess frá því að verða
sér til skammar. Ábendingum kom
hann fimlega til skila og kunni þá
jafnvægislist að móðga ekki menn
um leið og hann færði texta til betri
vegar.
Auk ritstjórnarstarfa og greina
í blöð og tímarit skrifaði Matthías
kennslubækur í jarðrækt og bún-
aðarhagfræði og kennslubókina
Áburðarfræði, ásamt Magnúsi
Óskarssyni, árið 1978. Búfræðingar
þekkja vel það rit enda notað um
árabil bæði á Hvanneyri og Hólum
við kennslu í jarðrækt. Hann sá um
og ritstýrði ýmsum sérritum land-
búnaðarins og var formaður rit-
nefndar ritsins „Íslenskir búfræði-
kandídatar“ sem kom út árið 1985.
Útför Matthíasar fór fram frá
Neskirkju við Hagatorg 3. maí
síðastliðinn.
Að leiðarlokum þakka
Bændasamtökin og Bændablaðið
fyrir þann tíma sem Matthías
Eggertsson starfaði fyrir íslenska
bændur og votta Margréti og
afkomendum þeirra hjóna samúð.
/Tjörvi Bjarnason,
sviðsstjóri útgáfu- og
kynningarsviðs BÍ.
Minning:
Matthías Eggertsson
Landvernd hefur stefnt Landsneti
vegna háspennulínu frá Kröflu
til Þeistareykja. Landvernd telur
að vegna verulegra annmarka á
umhverfismati beri að fella úr
gildi framkvæmdaleyfi Landsnets
fyrir Kröflulínu 4. Héraðsdómur
Norðurlands eystra féllst á flýti-
meðferð vegna málsins sem átti að
þingfesta fimmtudaginn 11. maí.
Samkvæmt fréttatilkynningu
vill Landvernd með dómsmálinu
koma í veg fyrir eyðileggingu
eldhrauna og víðerna við Mývatn.
Samtökin telja að unnt sé að flytja
raforku til Bakka án þess að raska
náttúruverðmætum á þann hátt sem
Landsnet áætlar.
„Það er ekki búið að umhverfis-
meta valkosti sem sneiða framhjá
náttúruverðmætunum, s.s. eld-
hraunum og víðernum. Ekkert
umhverfismat hefur farið fram á
jarðstrengjum og það teljum við
á skjön við umhverfismatslög-
gjöfina,“ segir Guðmundur Ingi
Guðbrandsson, framkvæmdastjóri
Landverndar.
Samkvæmt stefnunni mun fram-
kvæmdin raska Leirhnjúkshrauni
á óafturkræfan hátt, auk þess
sem hún myndi raska Neðra-
Bóndhólshrauni, en bæði þessi
hraun njóta verndar skv. náttúru-
verndarlögum.
„Kröflulínu 4 á að reisa með að
meðaltali 23 metra háum möstrum
sem reist eru á mastraplönum
sem verða 100 til 200 fermetrar
að stærð hvert. Með allri línunni
verður lagður línuvegur. Frá
möstrum eru jarðskautsborðar
plægðir í jörð mislanga vegalengd
og á að plægja þá í vegslóða þar
sem hægt er. Framkvæmdin er
sveitarfélagamarka Skútustaða-
hrepps að töluverðu leyti í hrauni
og mun skerða óbyggð víðerni,”
segir í stefnunni.
Einnig segir þar að Landvernd
hafi sent kröfu um að nýtt
umhverfismat færi fram fyrir
Kröflulínu 4 til Skipulagsstofnunar
árið 2015.
„Við bentum á það fyrir tveim-
ur árum að endurgera þyrfti
umhverfismatið. Við höfum því
haft tíma,“ segir Guðmundur Ingi.
Hæstiréttur hefur nýverið
ógilt framkvæmdaleyfi fyrir
háspennulínum á Suðurnesjum
þar sem ekki hafa verið skoðaðir
jarðstrengjakostir. Umhverfis-
og auðlindaráðuneytið beindi
því til Skipulagsstofnunar í fyrra
að endurskoða málsmeðferð
vegna Blöndulínu 3, vegna sama
annmarka. Á sama hátt telur
Landvernd að umhverfismat verði
að fara fram á jarðstrengjum á
fyrirhugaðri línu frá Kröflu.
„Einungis þannig verði hægt
að meta hvaða valkostir í raforku-
flutningi á svæðinu hafa minnst
áhrif á einstaka náttúru norðan
Mývatns,“ segir í fréttatilkynningu
Landverndar.
/ghp
Landvernd stefnir Landsneti
Embluverðlaunin:
Tilnefningar frá Íslandi
FRÉTTIR
Matthías Eggertsson var ritstjóri Freys í tæpan aldarfjórðung. Mynd / TB
Frá fundinum á Bjarnastöðum og erindi dr. Ólafs R. Dýrmundssonar um
bújörðina Bessastaði og landbúnað á Álftanesi. Myndir / HKr.
Ólafur R. Dýrmundsson.
Dómnefnd hefur
tilnefnt fulltrúa
frá Íslandi til
E m b l u v e r ð -
launanna sem
verða veitt í
Kaupmanna-
höfn 24. ágúst á sama tíma og ein
stærsta matarhátíð Norðurlandanna
fer fram þar í borg, Copenhagen
Cooking. Embla er heitið á nor-
rænum matarverðlaunum sem öll
bændasamtök á Norðurlöndunum
standa að í samvinnu við norrænu
ráðherranefndina.
Alls eru sjö verðlaunaflokkar en
þeir eru ásamt tilnefndum fulltrúum
frá Íslandi:
Hráefnisframleiðandi
Friðheimar. Tómataframleiðsla,
veitingastaður og ferðaþjónusta.
Matur fyrir marga
Eldum rétt. Heimsending á uppskrift-
um og hráefni til eldunar.
Matur fyrir börn og ungmenni
Vakandi – Rakel Garðarsdóttir og
Hrefna Rós Sætran fyrir barnamat
sem unninn er úr íslenskum hráefnum.
Matarfrumkvöðull
Pure Natura ehf. – Framleiðsla á
bætiefnum úr íslenskum hráefnum;
innmat og villtum jurtum.
Matvælaiðnaðarmaður
Saltverk. Saltframleiðsla á Reykjanesi
á Vestfjörðum sem nýtir jarðhita og
fornar vinnsluaðferðir.
Mataráfangastaður
Siglufjörður. Gamli síldarbærinn
byggir á sögu og tengir hana við
vandaða afþreyingu og fjölbreytta
matsölustaði.
Kynningarherferð
Icelandic Lamb. Markaðsfærsla og
vörumerkjaþróun á afurðum íslensku
sauðkindarinnar.
Í dómnefndinni sitja þau Guðrún
Tryggvadóttir, bóndi í Svartárkoti,
Bjarni Gunnar Kristinsson, matreiðslu-
meistari í Hörpu og Brynja Laxdal,
verkefnastjóri hjá Matarauði Íslands.