Bændablaðið - 14.03.2019, Page 36

Bændablaðið | Fimmtudagur 14. mars 201936
Sesam er talin fyrsta plantan
sem maðurinn tók til ræktunar
til framleiðslu á matarolíu. Fræin
eru notuð í bakstur og úr þeim
er unnin olía sem mikið er notuð
í austurlenskri matargerð. Sagt
er að fólk sem virðist hjálplegt
í fyrstu en eigingjarnt þegar á
reynir sé eins og sesamfræ án olíu.
Samkvæmt tölum FAO,
Matvæla- og landbúnaðarstofnunar
Sameinuðu þjóðanna, var
heimsframleiðsla á sesamfræjum
rúmlega 6,1 milljón tonn árið 2016
en var 2,5 milljón tonn árið 1985.
Árið 2016 var framleiðslan mest í
Tansaníu, ríflega 940 þúsund kíló,
Mjanmar, sem áður kallaðist Burma,
var í öðru sæti og framleiddi rétt tæp
813 þúsund kíló og Indland var í
þriðja sæti með tæp 800 þúsund kíló.
Í fjórða til sjötta sæti voru Súdan,
Kína og Nígería með um 721, 638
og 461 þúsund tonna framleiðslu af
sesamfræi árið 2016.
Stærstu framleiðendur sesam-
fræja eru jafnframt stærstu
útflytjendur þeirra auk þess sem
talsvert er flutt út frá Eþíópíu
og Mexíkó. Japan er það land í
heiminum sem mest flytur inn af
sesamfræjum og Kína fylgir þar
á eftir. Jafnframt því að flytja inn
mikið af sesamfræjum flytur Kína
talsvert út af fræjum sem notuð eru til
að búa til sesamolíu. Auk þess flytja
Bandaríki Norður-Ameríku, Kanada,
Holland, Tyrkland og Frakkland inn
mikið af sesamfræjum.
Sesamfræ sem verslað er með
á alþjóðavísu eru mjög misjöfn að
gæðum og í misjöfnum verðflokkum
eftir því hvort þau eru ætluð til átu
eða olíugerðar.
Samkvæmt upplýsingum á vef
Hagstofu Íslands voru flutt inn
rúmlega 95 tonn af sesamfræjum árið
2018, rúm 9,2 tonn af sesamolíu til
matargerðar og rúm 1,8 tonn af því
sem kallað er önnur sesamolía.
Árið 2018 var flutt inn mest af
sesamfræjum frá Indlandi, tæp 47
tonn, 19 tonn frá Hollandi og tæp
15 tonn frá Danmörku. Dæmi um
önnur lönd þaðan sem sesamfræ
eru flutt inn frá eru Bólivía, Japan,
Kína Slóvakía og Þýskaland. Mest
kemur af sesamolíu til matargerðar
frá Bandaríkjum Norður-Ameríku,
rúm 2,7 tonn og Hollandi, rúmlega
1,1 tonn. Af öðrum löndum sem
sesamolía til matargerðar er flutt
inn frá eru Srí Lanka, Mexíkó og
Sviss. Af því sem kallast önnur
sesamolía kom mest frá Hollandi
og Taívan, 874 og 713 kíló og restin
frá Mexíkó.
Ættkvíslin Sesamum og tegundin
indicum
Þeir sem láta sig slíkt varða telja
tegundir innan ættkvíslarinnar
Sesamum vera um tuttugu, eftir því
hvernig skil tegunda eru skilgreind.
Ættkvíslin er af sesamjurtaaætt og
ættbálki varablóma og eru flestar
tegundir ættkvíslarinnar upprunnar
í Afríku, Srí Lanka og Kína.
Mismunandi er milli tegunda hvort
þær eru ein- eða tvíærar en allar
bera þær æt fræ.
Sesamum indicum er sú tegund
sem mest er ræktuð og við þekkjum
sem sesamfræ og er notuð í sesam-
olíu.
S. indicum eða sesamjurtin er
einær og verður milli 50 og 100
sentímetrar að hæð og með djúpa
og víðfeðma trefjarót. Blöðin
gagnstæð á stuttum blaðstöngli,
lensulaga, heilrennd og oddmjó,
4 til 14 sentímetrar að lengd og
allt að 5 sentímetrar að breidd.
Krónublöðin fjögur og mynda
þriggja til fimm sentímetra löng
bjöllulaga blóm sem eru sjálf- og
skordýrafrjóvgandi. Blómin yfirleitt
gul en til í mörgum litum, hvít,
blá og lillablá bæði ljós og dökk
eftir yrkjum. Fræin mörg saman í
hærðum, ílöngum og þunnum belg
sem er tveir til átta sentímetrar að
lengd. Að innan skiptist belgurinn
í fjögur til tólf hólf og í hverju
þeirra þroskast eitt slétt eða hrufótt
fræ eftir yrkjum. Litur fræja er
breytilegur eftir yrkjum, hvít, ljós-
eða dökkbrún, rauð, grá eða svört
og til eru afbrigði sem gefa af sér
gulllituð fræ. Sesamfræ eru egglaga
og eilítið flöt. Þau eru fremur lítil,
þrír til fjórir millimetrar að lengd
og einn til tveir að þykkt og 20 til
40 milligrömm að þyngd.
Geymsluþol sesamfræja er gott
og olían endist vel án þess að þrána.
Uppruni og saga
Sesam er talin fyrsta planta sem
maðurinn tók til ræktunar til
olíugerðar. Í dag er S. indicum
einungis til sem ræktunartegund og
ekki er vitað fyrir víst af hvaða villtri
sesamplöntu ræktunartegundin
er komið. Talið er að náttúruleg
heimkenni forvera S. indicum sé í
Eþíópíu en eins og tegundarheitið
gefur til kynna er ræktun þess kennd
við Indlandsskaga.
Fornleifarannsóknir benda til
þess að ræktun sesamplöntunnar
til átu og olíugerðar á Indlandi nái
allt að 5500 ár aftur í tímann og
hafa leifar brenndra eða ristaðra
sesamfræja frá því milli 3500 og
3000 fyrir Krist fundist þar. Á fjögur
þúsund ára gömlum steintöflum
með fleygrúnum sem fundist hafa
við fornleifarannsóknir í Babýlon
og Asseríu og greina líklegast frá
HELSTU NYTJAJURTIR HEIMSINS
Sesam, 1001 nótt og smjörlíki
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Sesamolía, ljós og dökk fræ.
Sesamjurtin er einær og verður milli 50 og 100 sentímetrar að hæð. Blöðin
gagnstæð á stuttum blaðstöngli, lensulaga, heilrennd og oddmjó.
Fornleifarannsóknir benda til þess að ræktun sesamplöntunnar til átu og
olíugerðar á Indlandi nái fimm aldir aftur í tímann.