Bændablaðið - 14.02.2019, Side 30

Bændablaðið | Fimmtudagur 14. febrúar 201930
SÝKLALYFJANOTKUN&ÁHÆTTUÞÆTTIR
Ónæmir sýklar – dýrin – mennirnir og umhverfið:
Útbreiðsla sýklalyfjaónæmis er ein helsta heilbrigðisógnin
sem steðjar að mönnum og dýrum í dag
– Hvað er sýklalyfjaónæmi, hvers vegna verður það til, hvernig dreifist ónæmið og hvernig getum við tekist á við þessa ógn?
Fjölmargar rannsóknir hafa sýnt
fram á tengsl á milli mikillar
sýklalyfjanotkunar og sýkla-
lyfjaónæmis. Sýklalyfja notkun
hjá mönnum hér á landi hefur
verið meiri en á hinum Norður-
löndunum en um miðbik ef
miðað er við öll Evrópulöndin.
Sýklalyfjanotkun hjá dýrum hér
á landi hefur hins vegar verið ein
sú lægsta.
Á Íslandi og í Noregi hefur algengi
sýklalyfjaónæmis verið umtalsvert
lægra en í nágrannalöndunum
en m.a. vegna mikillar notkunar
sýklalyfja hjá mönnum hér á landi
gæti það breyst á komandi árum.
Helstu þekktu
áhættuþættir
Röng eða óskynsamleg notkun
sýklalyfja hjá mönnum og dýrum.
Dreifing með íslenskum og erlendum
ferðamönnum.
Rannsóknir hafa sýnt að
sýklalyfjaónæmar bakteríur
geta auðveldlega dreifst með
ferðamönnum sem koma frá
svæðum þar sem hlutfall ónæmis
er hátt. Hér á landi er bæði um að
ræða erlenda ferðamenn sem koma
hingað til lands sem og íslenska
einstaklinga sem koma erlendis frá.
Almennt hreinlæti og aukið eftirlit
með þessum einstaklingum komi
þeir á heilbrigðisstofnanir er því
nauðsynlegt til að stemma stigu við
dreifingu ónæmra baktería.
Dreifing frá umhverfi
Löngum hefur verið talið að
ein helsta uppspretta baktería
með aukið þol gegn sýklalyfjum
sé frá mönnum, dýrum og/eða
matvælum. Á undanförnum árum
hefur hins vegar komið í ljós að
sýklalyfjaónæmar bakteríur geta
átt uppruna sinn í jarðvegi, vatni
og sjó, og dreifst þaðan til manna
og dýra og til baka. Þetta hefur ekki
verið fullrannsakað og upplýsingar
á Íslandi um umhverfismengun af
völdum sýklalyfjaónæmra baktería
liggja ekki fyrir.
Frárennslismál
Sérfræðingar virðast flestir vera
sammála um að fráveitumálum
og skólphreinsun sé ábótavant í
mörgum sveitarfélögum á Íslandi.
Þrátt fyrir reglugerðir og lög um
hvernig fráveitumálum eigi að
vera háttað er víða pottur brotinn
varðandi þau málefni. Sveitarfélög
og einkaveitur hafa ekki staðið sig
nægilega vel í fráveituaðgerðum og
bera við að kostnaður sé mikill.
Heilbrigðisnefndir hafa heimildir
til að beita þvingunarúrræðum til
að knýja á um úrbætur og ættu þær
líklega að beita þeim heimildum
í ríkari mæli. Umhverfisstofnun
hefur það hlutverk að samræma
aðgerðir á landsvísu. Því miður eru
dæmi þess að skólpmengun hafi
valdið sýkingum í búpeningi og
villtum dýrum en slíkt er skaðlegt
fyrir íslenskan landbúnað og býður
þeirri hættu heim að smit berist úr
haga í maga neytenda. Úrbætur
í fráveitumálum er mikilvægt
samfélagsverkefni sem þarf að taka
föstum tökum.
Sem dæmi má geta þess
að árið 2000 komu upp mörg
tilvik Salmonellusýkinga í
Rangárvallasýslu, bæði í dýrum
og mönnum. Þá kom í ljós að
lítt eða óhreinsað skólp rann frá
stórum þéttbýliskjörnum beint
út í umhverfið og blandaðist
þar yfirborðsvatni sem oft var
drykkjarvatn búsmalans. Fjölbreytt
flóra sýkla greindist í þessu vatni,
þar á meðal greindist sérstakt
afbrigði af Salmonella Typhimurium
sem var ónæm fyrir a.m.k. fjórum
flokkum sýklalyfja (fjölónæm).
Árið 2002 drápust 50 ær á bæ í
Skagafirði. Orsökin var sýking af
völdum Salmonella Typhimurium,
sem greindist bæði í hræjum og
drykkjarvatni kindanna.
Dreifing milli manna og dýra
Erlendis eru þekkt tengsl MÓSA
í búfénaði, þá helst svínum, og
mönnum, t.d. í Danmörku þar sem
fram hefur komið aukið algengi
MÓSA hjá fólki sem vinnur við
svín eða býr í nágrenni við svínabú.
Athygli manna hefur í auknum
mæli beinst að nánum tengslum
manna og gæludýra. Hér á landi sem
og erlendis er almennt lítið vitað
um sýklalyfjaónæmar bakteríur
í gæludýrum og lítið fylgst með
sýklalyfjanotkun hjá þeim.
Dreifing með matvælum
Í nýlegri skýrslu Sóttvarnastofnunar
Evrópu og Matvælaöryggisstofnunar
Evrópu kom fram að kjöt í Evrópu,
einkum alifuglakjöt, getur innihaldið
sýklalyfjaónæmar bakteríur og
bakteríur sem valdið geta sýkingum
í mönnum. Þó ekki sé nákvæmlega
vitað hversu miklar líkur eru á
dreifingu ónæmra baktería frá
matvælum yfir í menn, þá eru
vísbendingar um að slíkt getur gerst
bæði með kjöti og grænmeti.
Almennt er þó talið að lítil hætta
sé á að ónæmar bakteríur berist í fólk
með neyslu búfjárafurða þar sem
þær eru að jafnaði hitameðhöndlaðar
(soðnar/steiktar) fyrir neyslu og
bakteríurnar þannig drepnar. Annað
gildir um grænmeti sem borðað er
hrátt. Því má færa fyrir því rök að
líkur á smiti frá grænmeti geti verið
meiri en frá kjöti.
Á Íslandi hefur verið gerð sú
krafa að ferskt innflutt kjöt þurfi að
frysta í a.m.k. einn mánuð. Frysting
minnkar magn Campylobacter í
matvælunum en hefur lítil áhrif á
aðrar bakteríur.
Helsta ástæða frystikröfunnar
hefur verið varnir gegn farsóttum,
þannig að ráðrúm gefist til aðgerða
innan meðgöngutíma ýmissa
búfjársjúkdóma. Þannig gæfist tími
til þess að hætta við innflutning á
kjöti frá landi eða svæði þar sem
slíkur sjúkdómur hefði komið upp
í millitíðinni.
Hvernig má forðast smit frá
matvælum:
Sem dæmi má rifja upp faraldur í
mönnum af völdum Campylobacter.
Þegar frystikröfunni var aflétt
af kjúklingum rétt fyrir síðustu
aldamót fylgdi í kjölfarið mikil
alda campylobactersmita í mönnum.
Samstilltar aðgerðir samstarfshóps
sérfræðinga og alifuglabænda
gegn campylobactersmiti í
kjúklingum hafa leitt til þess að
í dag finnst einungis smit í örfáum
kjúklingahópum fyrir slátrun, en það
er einstakur árangur. Því er ófryst
og hrátt íslenskt kjúklingakjöt
á markaði núna nánast laust við
Campylobacter.
Öflug fræðsla um meðhöndlun
hrárra kjúklingaafurða mun einnig
hafa stuðlað að minna smiti og færri
tilfellum.
Samræmdar evrópskar
mælingar undanfarin ár hafa
sýnt að minnsta lyfjaónæmið
í Campylobacterstofnum er á
Norðurlöndunum. Sömuleiðis
er hér á landi minnsta Campylo-
bactermengunin í alifuglakjöti og
samhliða mjög lág sýkingatíðni
í fólki þar sem smitið er talið af
innlendum uppruna.
Vöktun á salmonellusmiti í
alifuglum er samræmd í Evrópu.
Hérlendis gilda þó strangari
reglur þegar salmonella greinist í
kjúklingahópi, hér er óheimilt að
senda sýktan hóp til slátrunar og
honum er því fargað á búinu.
Eftirlitsstofnun EFTA (ESA)
hefur heimilað íslenskum
stjórnvöldum að setja sérstakar
viðbótartryggingar vegna salmonellu
í kjúklingakjöti, hænueggjum og
í kalkúnakjöti. Þetta felur í sér að
við flutning á þessum matvælum til
landsins frá öðrum löndum innan
Evrópska efnahagssvæðisins (EES)
skuli fylgja vottorð sem byggja á
sérstökum salmonellurannsóknum
sem sýna að ekki hafi greinst
Salmonella spp. í viðkomandi vöru.
Hreinlæti við slátrun
og kjötvinnslu
Dýralæknar fylgjast grannt með
hreinlæti skrokka við slátrun og tekin
eru sýni til ræktunar og greiningar
hugsanlegrar sýklamengunar.
Sérstakt eftirlit er haft með
mögulegri Salmonellumengun á
svínaskrokkum og Salmonellu-
og Campylobaktermengun í
kjúklingum.
Sláturleyfishafar bera fulla
ábyrgð á þeim matvælum sem þeir
framleiða. Það er þeirra hlutverk
að tryggja hreinlæti, góða aðstöðu
og rétt vinnubrögð en í verkahring
Matvælastofnunar er að annast
reglubundið opinbert eftirlit hjá
leyfishöfum, með búnaði, hreinlæti
og innra eftirliti.
Sama löggjöf gildir um matvæli á
Íslandi og í öðrum ríkjum á Evrópska
efnahagssvæðinu (EES)
Neytendur
Hreinlæti er nauðsynlegt við alla
meðferð kjöts, t.d. að aðskilja hrátt
og hitameðhöndlað og að gegnsteikja
kjúklingaafurðir, svínakjöt og unna
kjötvöru. Sérstaklega þarf að gæta
varúðar við t.d. vörur sem unnar eru
úr hakki svo sem hamborgara, en við
vinnslu þeirra geta yfirborðsbakteríur
dreifst um hakkið og það orðið
gegnmengað. Hamborgarar ættu
því aldrei að vera blóðugir í miðju.
Öðru máli gegnir um heila kjötbita,
þar nægir yfirleitt að hitameðhöndla
yfirborðið vel.
Hreinlæti við meðhöndlun
ávaxta og grænmetis er ekki
síður mikilvægt
Hópsýkingar vegna neyslu á
ferskum afurðum eru þekktar, en
ein stærsta hópsýking hérlendis var
árið 2000 þar sem u.þ.b. 250 manns
veiktust af Salmonella Typhimurium
sem barst með innfluttu jöklasalati.
Árið 2007 varð hópsýking af völdum
E. coli, sýkingin var talin vera af
völdum hollensks salats. Árið
2017 veiktust tæplega 130 manns
af iðrakveisu sem talin var vera af
völdum Aeromonas hydrophila frá
ítölsku blaðsalati.
Því er mælt með því að þvo
hendur áður en grænmeti er matreitt
og sömuleiðis að hreinsa það vel og
skola vandlega. Þannig er hægt að
fjarlægja allt að 80% baktería sem
verið gætu á grænmetinu. Sömu
leiðbeiningar gilda um ávexti og ber.
Hvernig mengast ávextir
og grænmeti?
Grænmeti og kryddjurtir geta smitast
af iðrabakteríum og vírusum vegna
saurmengunar, þá bæði frá mönnum
og dýrum. Helstu smitleiðir eru:
• Saurmengað vatn notað til
vökvunar.
• Dýr á ökrum skilja eftir
mengaðan saur.
• Hreinlæti og heilsufari
starfsmanna ábótavant við
uppskeru og pökkun.
• Ófullnægjandi geymsluskilyrði.
• Spírufræ sem menguð eru af
bakteríum.
• Neytendur (óhreinar hendur)
sem handleika ópakkaðar vörur
í verslunum.
•
Almennt má telja litlar líkur á
að húsdýr og húsdýraafurðir geti
borið smit ónæmra baktería til
neytenda
Heilbrigði íslenskra húsdýra
er mjög gott og notkun sýklalyfja
í landbúnaði lítil miðað við mörg
önnur lönd.
Langt er síðan íslenskir dýralæknar
gerðu sér grein fyrir ábyrgð sinni
varðandi notkun sýklalyfja.
Páll Agnar Pálsson var
yfirdýralæknir á árunum 1956–
1989. Hann fyrirskipaði bann við
notkun sýklalyfja í fóður í þeim
tilgangi að auka vöxt húsdýra, en
sú notkun fór að tíðkast í miklum
mæli erlendis á þessum tíma. Þetta
var einstakt í heiminum á sínum
tíma, en Svíar tóku síðar upp sams
konar bann á níunda áratugnum
og slíkt bann var ekki innleitt í
Evrópusambandinu fyrr en á fyrsta
áratug þessara aldar (2005). Páll
Agnar sá einnig til þess að notkun
hormónalyfja í vaxtaraukandi skyni
var aldrei leyfð hér á landi.
Dýralæknafélag Íslands markaði
sér þegar árið 2001 stefnu um notkun
og ávísun lyfja til búfjár. Þar komu
m.a. fram þessi markmið:
Sýklalyfjaónæmi
Þegar sýklar mynda þol eða
ónæmi gegn lyfjum sem eiga að
drepa þá. (AMR - Antimicrobial
resistance).
Fjölónæmi
Sýklar hafa myndað ónæmi fyrir
þrem eða fleiri sýklalyfjaflokkum,
sbr. ATC flokkun.
Ónæmir sýklar berast til landsins í meltingarvegi
ferðamanna. Því er mjög
mikilvægt að öll frárennslismál
séu í góðu lagi.
Mynd / WHO
Súnur (Zoonoses) Allar tegundir sjúkdóma og/eða sýkinga sem beint eða óbeint geta smitast náttúrulega milli dýra og manna.
MÓSA er skammstöfun á Methicillin ónæmur
Staphylo coccus aureus.
Methicill in er sýklalyf sem notað er gegn alvarlegum
bakteríusýkingum
F lestar bakteríur, t.d. Salmon-ella, geymast ágætlega
frosnar.