Bændablaðið - 14.02.2019, Síða 37

Bændablaðið | Fimmtudagur 14. febrúar 2019 37
víða krónu. Börkurinn djúphrjúfur
og ljósbrúnn. Blöðin aflöng og
snarptennt. Blómin sem frjóvgast
með skordýrum eru hvít með rauðu,
einkynja en bæði kyn vaxa á löngum
og stórum kólfum. Aldinmyndun
hefst þegar trén hafa náð um 25 ára
aldri.
Inni í þyrnóttu aldinhýðinu eru
tvö til þrjú fræ með fræblöðum.
Aldinið er brúnt að utan en með
hvítum kjarna.
Fræin sem eru mjúk spíra um leið
og þau falla af trjánum og hafa því
engan dvalartíma og geymast illa.
Saga kastaníuhnetunnar
Talið er að kastaníutré hafi borist til
Evrópu rúmlega fimmtán hundruð
árum fyrir upphaf okkar tímatals
frá borginni Sardis í Tyrklandi.
Kallast aldinið Sardis-hneta víða í
Suðaustur-Evrópu þar sem plantan
þrífst vel til fjalla og hefur verið hluti
af fæðu fólks í ómuna tíð.
Fornminjar benda til að ræktun
trjánna hafi verið stunduð í
nokkur þúsund ár og að Alexander
mikli og Rómverjar hafi plantað
kastaníutrjám í Evrópu og víðar í
landvinningabrölti sínu. Sagt er að
tíu þúsund manna her Grikkja hafi
lifað á birgðum af kastaníuhnetum
þegar hann hörfaði undan Persum
með skottið á milli fótanna eftir
orrustuna um Cunaxa skammt fá
Babýlon árið 401 fyrir Krist.
Grikkirnir Dioskorides og
Galen sem uppi voru á fyrstu og
annarri öld eftir Krist fjölluðu
báðir um kastaníutré og hnetur í
ritum um læknisfræði. Báðir sögðu
að mikil neysla á kastaníuhnetum
yllu töluverðum loftgangi. Pliny
gamli ráðlagði kastaníuhnetur við
uppgangi og niðurkomu. Grikkir
eignuðu Seifi kastaníutré og hnetur.
Þar til með tilkomu og útbreiðslu
kartöflunnar í Evrópu á sextándu og
sautjándu öld voru kastaníuhnetur
helsta uppspretta kolvetna margra
skógarbúa í Evrópu sem höfðu
takmarkaðan aðgang að korni. Í
dag er kastaníuhnetumjöl notað
í staðinn fyrir kartöflumjöl.
Líffærafræðingurinn Charles
Estienne, sem starfaði lengst af í
Frakklandi, og franski læknirinn
Jean Liébault, sem uppi voru um
miðja sextándu öld, segja báðir í
ritum frá 1583 að ótölulegur fjöldi
af fólki í landinu lifi eingöngu á
kastaníuhnetum. Sagnir frá Ítalíu
1802 segja að kastaníuhnetur séu
helsta fæða hálandabúa þar í landi og
í ítölskum annálum frá 1879 segir að
þjóðin hafi lifað á kastaníuhnetum
í sex mánuði vegna uppskerubrests
á korni.
Til er skrá sem segir frá mælingu
á kastaníutré í Cloucter-skíri á
Englandi árið 1720. Þar segir að
stofninn sé 15 metrar að ummáli
1,5 metra frá jörð.
Vinsældir kastaníuhneta drógust
verulega saman á nítjándu og
tuttugustu öld þar sem þær höfðu
orð á sér að vera fátækrafæða og var
sagt að kastaníuhnetubrauð hefaði
sig illa.
Ræktun þeirra hefur haldist við í
Mugello-dal í Tuskanýhéraði á Ítalíu
og hefur ræktunin notið verndar
Evrópusambandsins frá 1996. Sagt
er að Mugello-kastaníuhnetur flysjist
auðveldlega, séu sætar á bragðið,
með vanillukeim og lausar við fnyk
af myglu og mold og góðar í bakstur.
Í Japan standa kastaníuhnetur,
C. mollissima, fyrir sigur, harðindi
og styrk. Ræktun þeirra í landinu er
eldri en ræktun á hrísgrjónum og
talið að hún nái allt að sex þúsund
ár aftur í tímann.
Bretar hófu ræktun á kasta-
níu hnetum á Indlandi á nýlendu-
tímabilinu og evrópska kastanían
algeng þar í landi. Í Kína þar sem
ræktun á kastaníuhnetum er mest í
heiminum er talið að yrki í ræktun
séu um 300.
Evrópumenn voru afkastamiklir
í plöntun kastaníutrjáa á Nýja-
Sjálandi í gullæðinu þar í landi
1850 til 1860. Algengasta tegundin
þar er C. sativa auk þess sem C.
crenata dafnar vel á heitari og rakari
svæðum. Sum af fyrstu trjánum sem
plantað var út standa enn 170 ára
gömul og yfir sextíu metra há.
Indíánar Norður-Ameríku nýttu
kastaníuhnetur, C. dentata og fleiri
tegundir til átu löngu fyrir komu
evrópskra landnema til álfunnar.
Eftir komu Evrópumanna nýttu
landnemarnir sér há og bolmikil
kastaníutré til viðar og húsbygginga.
Á fyrsta áratug tuttugustu
aldarinnar barst sveppasýking í
kastaníutré í Norður-Ameríku með
innfluttum trjám frá Asíu. Sveppanna
varð fyrst vart í New York árið 1904
og fjórum áratugum síðar höfðu tæp
fjórir milljarða kastsníutrjáa orðið
sýkingunni að bráð og hún nánast
útrýmt þeim í Norður-Ameríku.
Átak til bjargar norður-amerískum
kastaníutrjám er enn í gangi.
Nafnaspeki
Latneska ættkvíslarheitið
Castanea er dregið af gríska
hugsanlega er dregið af heiti
gríska þorpsins Kastanea. Hins
vegar og til að flækja málið er ekki
ósennilegt að þorpið kallist eftir
kastaníutrjám sem vaxið hafa við
það. Tegundaheitið sativa þýðir að
plantan er ræktuð.
Á ensku kallast trén og hnetur
þess chestnut en var áður chesten
nut sem komið er úr gömlu frönsku
máli chastain en er châtaigne í dag.
Franska heitið er komið úr latínu.
Á búlgörsku kallast þær kecteh, ou
zhou li á kínversku, aito kastanja
á finnsku, castagno á ítölsku og
yooroppa guri á japönsku.
Á dönsku kallast tréð kastanje
eða kastanjetræ og þaðan mun
heitið kastanía á íslensku vera
komið.
Ræktun
Evrópsk kastaníutré dafna best í
djúpum og hallandi jarðvegi með
nægum raka og pH 5,5 til 6,0. Tré
kjósa mikla sól og um 800 millimetra
af regni á ári. Trjám í ræktun er
yfirleitt fjölgað með ágræðslu.
Hnetur ríkar af kolvetnum
Ólíkt öðrum hnetum innihalda
kastaníuhnetur lítið af próteinum
og fitu en meira af kolvetnum.
Þær innihalda talsvert minna af
hitaeiningum en aðrar hnetur og
eru einu hneturnar sem innihalda
C-vítamín. Allir hlutar kastaníutrjáa
nema blómin og frækjarninn
innhalda talsvert tannín.
Nytjar
Hægt er að borða kastaníuhnetur
hráar eftir að skelin hefur verið
flysjuð af þeim. Þær eru einnig góðar
ristaðar og með skelinni. Auk þess
sem þær eru pæklaðar. Ristaðar eða
bakaðar kastaníuhnetur eru ekki
ólíkar bökuðum kartöflum með
sætum hnetukeim. Frakkar og Tyrkir
rista þær í sykri. Í Ungverjalandi er
einnig þekkt að rista kastaníuhnetur
með sykri og slettu af rommi.
Á Ítalíu er sagt gott að marinera
kastaníuhnetur í rauðu víni og
léttrista áður en þær eru bornar
fram og á Madeira í Portúgal er vín
bragðbætt með kastaníuhnetum.
Þurrkað kastaníuhnetumjöl
má nota í bakstur og til að búa
til pasta og flögur og sem sósu-
og súpujafnara. Brauð og kökur
úr kastaníuhnetumjöli hafa gott
geymsluþol.
Muldar kastaníuhnetur eru
einnig notaðar sem dýrafóður eftir
að skelin hefur verið fjarlægð. Í
Austurlöndum nær eru þær gefnar
hestum og nautgripum en aðallega
svínum í Evrópu.
Viður kastaníutrjáa er góður
smíðarviður sem endist vel utandyra
í húsbyggingum og sem girðinga- og
uppbindistaurar fyrir vínvið og er
fjöldi timburkirkja í Evrópu byggður
úr kastaníuvið. Á Ítalíu eru smíðaðar
vín- og viskítunnur í kastaníuvið.
Munir úr kastaníuvið eru ljósbrúnir
og mjúkir á að líta. Viður eldri
kastaníutrjáa klofnar og vindur sig
frekar en viður úr yngri trjám.
Kastaníuviður var einungis
brenndur til húshitunar í lokuðum
eldstæðum vegna þess að hann
sendir frá sér mikið af neistum við
bruna.
Þar sem viðurinn inniheldur
mikið af tanníni er hann notaður
til að lita leður eftir að hann hafði
verið flísaður og lagður í bleyti í
heitu vatni. Auk þess sem fræhvítan
var notuð til að hvítta lín og laufið
og fræhismið til hárþvotta.
Trú, hjátrú og annað skemmtilegt
Á Bretlandseyjum og líklega víða
í Evrópu þótti ráð við tannpínu að
setja svínstönn í börk kastaníutrjáa
og tyggja síðan börkinn. Slíkt þarf
þó ekki endilega að vera tóm bábilja
og gæti bent til þess að í berkinum
sé að finna verkjastillandi efni eins
og í víðiberki.
Upphafsmenn Jesúhreyfingar-
innar og frumkristnir litu á
þyrna aldinhýðisins og mjúka
kastaníuhnetuna sem tákn um skírlífi
og mátt hugans yfir fýsnum holdsins.
Á Ítalíu var til siðs langt fram á
nítjándu öld að borða kastaníuhnetur
á allra heilagra messu, fyrstu tvo
dagana í nóvember, og að skilja
eftir nokkrar hnetur handa hinum
framliðnu yfir nóttina. Auk þess sem
kastaníuhnetuát þykir viðeigandi í
kaþólskum sið á degi heilags Símon
vandlætara, 28. október, og heilags
Marteins frá Tours, 11. nóvember.
Lauf og þyrnótt fræhlíf kastaníutrés
eru í skjaldarmerki Urbans sjöunda
páfa.
Á margræðu tungumáli blóma
segir að blómkólfar kastaníutrjáa
merki að heiður skuli áhlotnast þeim
sem heiður á skilinn.
Í Þýskalandi og meðal þýskra
innflytjenda í Norður-Ameríku
þótti heillaráð að ganga með
kastaníuhnetu í vasanum til að koma
í veg fyrir bakeymsli og gigt. Á
Englandi var svipað upp á teningnum
en til að lækningamáttur hnetunnar
væri virkur þurfti annaðhvort að fá
hana að láni eða stela henni. Þessi
siður mun vera tíðkaður í Belgíu og
Hollandi enn í dag.
Allt undir þarsíðustu aldamót
stóð stytta af Maríu mey við gamalt
kastaníutré í borginni Bruges í
Belgíu. Borgarbúar höfðu til siðs
að stinga nöglum eða nálum í tréð til
að forðast vörtur og frunsur.
Einnig má minna á verk
tékknesk-bandaríska tónskáldsins
Jaromír Weinberger frá 1939, Under
the Spreading Chestnut Tree, og að
í Macbeth eftir Shakespeare hótar
kona að myrða aðra konu vegna
deilu sem snýst um kastaníuhnetu.
Kastaníur á Íslandi
Kastaníutré þrífast ekki á Íslandi
og ekki má rugla þeim saman
við Hestakastaníur, Aesculus
hippocastanum, sem finnast á
einstaka stað hér á landi og eru tré
af annarri ætt.
Í Ársriti Húnvetninga árið
1857 er fárast yfir kostnaðarsamri
kaffidrykkju landans og bent á
eftirfarandi leið til úrbóta. „Fyrir
vana og almenna brúkun, má svo
kalla, að kaffi sé orðið að nauðsyn,
þó það í raun og veru sé það ekki,
og hjálpi lítið eður ekkert til lífsins
viðurhalds, heldur sé í mörgu tilliti
skaðlegt, allra helzt mikil brúkun
þess, og þar að auki spilli fjárhag
manna svo mjög, að margir komast
þar fyrir í stórskuldir, og fyrir það
sama megi líða skort á nauðsynlegri
lífsbjörg fyrir sig og sína. Til þessa
hafa margir skynsamir menn fundið
og séð, að efnin samsvara ekki þeirri
vaxandi kaffibrúkun, og hafa því
leitast við, að finna upp á mörgu
til að drýgja kaffið; hefur þar til
verið brúkað af mörgum, rúgur,
bankabygg , baunir, malt og kaffirót.
En þó að allt þetta hafi verið brúkað,
og megi vel brúka til drýginda, hefur
mönnum samt ekki þótt það alls
kostar gott; og þess vegna leitað eftir
öðru til að brúka í staðinn fyrir kaffi.
Þetta þykjast menn nú hafa fundið
og álíta það fullt eins gott og bezta
kaffi, en þó miklu ódýrara; eru það
ræktaðar og ætilegar kastaníur. Til
þessarar brúkunar á að þurrka þær
vel, plokka af þeim dökku skelina,
og þar undir liggjandi himnu, sem
hylur kjarnann; síðan á að þurrka
þær vel, og merja svo í smá stykki;
þar eftir eru þær brenndar eins og
kaffibaunir, malaðar og svo brúkaðar
í kaffi eftir hvers velþóknan. Kaffið
úr þeim hefur mjög þægilegan
smekk, og má drekkast án sykurs,
ef vill; þar að auki er það mjög hollt,
og veikir ekki taugakerfið eins og
hið vanalega kaffi.“
Stæðileg kastaníutré í Norður-Ameríku áður en sveppasýking sem barst frá
Asíu nánast útrýmdi tegundinni í vesturheimi.
Kína er stærsti ræktandi kastaníu-
hneta í heiminum.
brauð og kastaníuhnetur.