Spássían - 2010, Qupperneq 7

7
„Það var á tímum svarthvítu myndanna, í
fortíðinni þegar við lýstum eftir framtíð sem
aldrei kom. Í staðinn kom nútíðin aftur og
aftur og snerist aftur á bak og áfram um sjálfa
sig“, segir aðalsögupersónan í Blómunum
frá Maó og beinir þannig athyglinni að
því að byltingar virðast stundum hluti af
reglulegri endurtekningu sögunnar frekar en
umbreyting hennar.
Bókin felur í sér síðbúið uppgjör við
kommúnískar byltingarhugsjónir 8. áratugar
síðustu aldar. Kveikjan er búsáhaldabyltingin
sem fær aðalsögupersónuna, Boggu, til að
rifja upp fortíð sína í samtökunum Ösp
m-l. Nafnið vísar til samtakanna Eik m-l,
Einingarsamtaka kommúnista (marx-
lenínista), sem störfuðu á þessum tíma.
Upprifjunin hefst á því að Bogga er
nýkomin til Reykjavíkur til að stunda
háskólanám í félagsráðgjöf. Hún er hálf-
einmana og dreymir um að kynnast sætum
læknanema á Garðsballi. Fyrir rælni
og hálfgerð mistök gengur hún til liðs
við byltingarsinnaða Maóista frekar en
háskólakórinn.
Draugur og byltingarhetja
Þar sem svo langt er um liðið lítur
aðalpersónan til baka á hið yngra sjálf
sitt úr írónískri fjarlægð hins eldra og
þroskaðra sjálfs, sem er hefðbundin aðferð
ævisagnahöfunda. Þar að auki leggur hún
áherslu á að hún hafi í raun allan tímann
haldið sömu írónísku fjarlægð gagnvart
Asparhreyfingunni. Í raun er hið fyrra sjálf
hennar klofið í akureysku stúlkuna sem
kölluð er Bogga og sjálfið sem skapast innan
hreyfingarinnar og gengur opinberlega
undir hinu virðulega nafni Sigurborg
Eyfjörð. Að auki fær hún dulnefnið Skotta,
draugsnafn sem lýsir raunverulegri stöðu
hennar innan hreyfingarinnar. Þótt hún
komist smám saman til næstæðstu valda
innan hreyfingarinnar eru þau æðstu
tryggilega í höndum karla. Þannig gerist
það að Sigurborg Eyfjörð verður fyrirmynd
íslenskra kvenna sem orðnar eru langeygar
eftir jafnrétti á meðan Skotta þarf sífellt að
kljást við karlrembu byltingarfélaga sinna –
og Bogga horfir skeptísk á úr fjarlægð.
Frásögnin verður oft spaugileg, ekki síst
þegar kemur að hræðslunni við njósnir KGB,
tilraunum til að negla niður stéttaruppruna
fólks eða daglegu lífi í kommúnunni sem
samtökin setja á fót. Textinn er fullur af
húmor en einnig hlýju sem gerir það að
verkum að írónían verður sjaldan bitur.
Aðalsögupersónunni þykir að einhverju leyti
vænt um öll þessi fyrri sjálf sín, þau mótuðu
líf hennar til langframa.
Inn í fléttast föðurleit en þráin eftir
föður virðist ein helsta skýringin á því að
söguhetjan lætur glepjast af hreyfingunni.
Þar er nóg af föðurímyndum: „Starandi
hausarnir af þeim Marx, Engels, Lenín,
Stalín og Maó Tse-tung tóku á móti mér í
forstofu Teigakommúnunnar.“ (108) Innst
inni langar söguhetjuna hins vegar til að „fá
einu sinni að ráða“ (147). Byltingarævintýrið
verður öðrum þræði uppreisn gegn því
mæðraveldi sem hún ólst upp við: „Ömmu
hraus hugur við tilhugsuninni um að ég
reyndi að hafa uppi á pabba mínum, því þar
með myndi vald hennar og vægi minnka.“
(80)
Upphefð Sigurborgar Eyfjörð verður
svo mikil að hún fer til Kína og fær fund
með sjálfum Maó en hann reynist bara
gróteskur, gamall dónakarl, holdgerving
hins spillta valds. Þá er Bogga reyndar þegar
gengin af trúnni og mun brátt snúa baki
við byltingarhetjunni Sigurborgu Eyfjörð
og draug hennar, Skottu. Raunverulegri
og nærtækari baráttumál krefjast athygli
hennar. Hún verður aftur Bogga frá Akureyri,
aðeins sjálfstæðari og þroskaðri en áður.
Hugsjónalaus kynslóð?
Sögumaðurinn í Blómunum frá Maó horfir
ekki aðeins til fortíðarinnar heldur lítur
einnig til framtíðar. Sonur Boggu gengur um
tíma anarkisma á vald og hneykslast á því
að móðir hans hafi fallið fyrir einföldum og
lúterskum maóisma. „Æ, ég held þetta hafi
verið hans leið til að slíta sig frá mér sem
var nauðsynlegt“, ályktar hún (82). Seinna
geta þau hlegið að þessu saman en móðirin
telur uppgjöri kynslóðanna þó ekki lokið. Er
sannfæring hinna ungu af einhverjum öðru
toga en þeirra sem eldri eru og geta þeir
ekkert lært af fortíðinni?
Varstu eða varstu ekki sannfærður
kommúnisti, spurði hann. Eða var þetta allt
ein allsherjaruppgerð, fals og hégómi? [...]
Nú vill hann ólmur niður á Austurvöll
beint frá Beijing og taka þátt í bumbuslætti
sem miðar að því að brjóta niður gamalt
þjóðfélag svo nýtt geti risið á grunninum.
[...] En vill hann byltingu, trúir hann á
hana eða er bumbuslátturinn einvörðungu
listræns eðlis, leið til að slá almennilega
í gegn frekar en hluti af pólitískri
sannfæringu? Við eigum eftir að ræða það.
(83-84)
Sögupersónurnar í Píslarvottum án
hæfileika eru af þessari nýju kynslóð.
Terroristasamtökin sem þau stofna eru
anarkísk að því leyti að þau eru höfuðlaus,
stefnulaus og nafnlaus her. Örvæntingarfull
leit að einhvers konar tilgangi rekur þau
áfram en það hefur verið flett ofan af öllum
hugsjónum og þau hafa engar tálmyndir um
heiminn. Meðvitundin um tilgangsleysið
verður því alltaf yfirþyrmandi. Jafnvel þegar
einhver lætur lífið er það slys, persónulegur
harmleikur, og hefur enga pólitíska
merkingu. Dauðinn er bara hluti af þeim
subbulegu tilviljunum sem líf okkar er.
Tilgangsleysi og tilviljanir
Frásagnaraðferðin undirstrikar þetta.
Höfundurinn lýsir fólki utan frá og við fáum
aldrei nema óbeinar lýsingar á tilfinningum
persónanna, í gegnum orð þeirra, klæðnað og
gjörðir. Hann er næstum óþægilega hlutlaus,
vinsar ekki úr það mikilvægasta heldur
þylur upp lýsingar á persónum og umhverfi,
stundum að því er virðist af handahófi.
Lesandinn þarf sjálfur að ákveða hvað skiptir
máli, lesa í orð, svipbrigði og látbragð. Þetta
er vissulega tilbreyting frá þeim stíl að leggja
út af nánast öllu sem sögupersónurnar
gera og hugsa, eins og jafn ólíkir höfundar
og Hallgrímur Helgason og Jón Kalman
Stefánsson hafa verið duglegir við. Í
staðinn fáum við reyndar misáhugaverðar
vangaveltur sögupersónanna um lífið og
tilveruna og tilraunir þeirra til að túlka
heiminn í kringum sig. Oft enda þær hins
vegar í lausu lofti, án þess að neitt nýstárlegt
komi fram eða farið sé út fyrir þreyttar
klisjur. Þessi frásagnaraðferð hentar því
sögunni ágætlega, tilgangsleysinu sem gefið
er í skyn, hversu tilviljunum háð örlög okkar
Framtíðin
sem aldrei kom
Byltingar eru íslenskum höfundum hugleiknar þessa dagana. Í tveimur nýlegum
skáldsögum, Blómunum frá Maó eftir Hlín Agnarsdóttur og Píslarvottum án
hæfileika eftir Kára Tulinius, eru misheppnaðar byltingartilraunir í brennidepli,
bæði hinar kómísku og tragísku hliðar þeirra. Í báðum bókum leiða hinar
misheppnuðu byltingartilraunir óvænt til fæðingar einhvers nýs – þótt útkoman
verði alls ekki sú sem stefnt var að í upphafi.
bækur