Dagblaðið Vísir - DV - 24.04.2020, Side 19

Víða um heim hafa stjórn-völd gripið til neyðar-ráðstafana vegna far-
sóttarinnar þar sem ýmis
borgaraleg réttindi eru skert
verulega meðan hættuástand
varir. Slíkt getur reynst nauð-
synlegt um tíma til að hefta út-
breiðslu hennar. Um leið hefur
gjarnan þurft að víkja frá
venjubundnum lýðræðislegum
aðferðum svo hægt sé að grípa
til skjótra aðgerða. Því ástandi
sem nú er uppi má að nokkru
leyti líkja við stríðstíma.
Sænski Ríkisdagurinn sam-
þykkti til að mynda fyrir fá-
einum dögum lög sem heimila
ríkisstjórn að grípa til harðra
aðgerða til að hægja á út-
breiðslu farsóttarinnar án
þess að bera þær fyrst undir
Ríkisdaginn. Talsverð um-
ræða varð um málið í Sví-
þjóð og meðal annars bent á
mikilvægi þess að lögin yrðu
ekki lengur í gildi en nauðsyn
krefði. Þá höfðu ýmsir orðið
til að gagnrýna að fyrirhugað-
ar sóttvarnaráðstafanir brytu
gegn almennum mannrétt-
indum, svo sem ferðafrelsi.
Hinir stjórnlyndu herða
tökin
Í rótgrónu lýðræðisríki eins
og Svíþjóð eru stjórnmála-
menn meðvitaðir um þær
hættur sem lýðræðinu eru
búnar við neyðaraðstæður
eins og þær sem nú eru uppi.
Nokkru sunnar í álfunni, í
Ungverjalandi, hefur Viktor
Orban forsætisráðherra nýtt
sér ástandið og fengið sam-
þykkt frumvarp á þinginu í
Búdapest sem stóreykur völd
hans ótímabundið – en þó í
nafni sóttvarna.
Orban er ekki einn um að
notfæra sér ástandið. Stjórn-
lyndir ráðamenn um allan
heim sæta nú lagi og hrifsa til
sín völd. Á hættustundu sem
nú er mikilvægt sem aldr-
ei fyrr að frjálslyndir menn
standi vörð um réttarríkið og
opið þjóðfélag, þegar stjórn-
lynd öfl sjá sér leik á borði
og skerða frelsi borgaranna
varanlega.
Ofsafengin viðbrögð
Þegar stóráföll dynja yfir er
jafnan hætta á að viðbrögð
stjórnvalda verði ofsafengin.
Í kjölfar árásar hermdar-
verkamanna á tvíburaturn-
ana í New York 11. septem-
ber 2001 voru sett svokölluð
ættjarðarlög (e. Patriot Act) í
Bandaríkjunum þar sem ýmis
borgaraleg réttindi voru skert
í þágu almannahagsmuna.
Margir urðu til að gagnrýna
aðgerðir stjórnvalda í Wash-
ington í kjölfar árásanna,
þeirra á meðal Alan Dersho-
witz, einn kunnasti lögmaður
vestanhafs og kennari við
lagadeild Harvard-háskóla.
Að hans mati fóru stjórnvöld
í Washington offari í eftir-
liti með borgurunum og vógu
gróflega að persónufrelsi.
Þetta væri sérlega hættulegt
á okkar tímum þegar hlera
mætti samskipti borgaranna
með hátækni sem höfundar
stjórnarskrárákvæða um per-
sónufrelsi hefðu aldrei getað
ímyndað sér.
Einstaklingshyggja og
heildarhyggja
Þegar borgaraleg réttindi eru
skert skortir sjaldnast göfug-
an ásetning. Nóbelsverðlauna-
hafinn Friedrich Hayek orðaði
það svo að leiðin til ánauðar
væri vörðuð fögrum fyrir-
heitum. Frá því í fornöld hefðu
togast á sjónarmið frjálslyndis
og stjórnlyndis. Frá sjónarhóli
hins frjálslynda ætti sérhver
borgari að ráða sínum málum
sjálfur, enda engin markmið
æðri markmiðum hvers ein-
staks borgara. Sá stjórnlyndi
liti á hinn bóginn á borgarana
sem frumur í þjóðarlíkam-
anum. Markmið heildarinnar
væru æðri markmiðum ein-
staklinganna.
Meingölluð lög
Íslendingar hafa ekki farið
varhluta af efnahagslegum
kollsteypum. Fall viðskipta-
bankanna árið 2008 átti sér
varla hliðstæðu enda nam
ársvelta bankanna margfaldri
landsframleiðslu. Samhliða
varð gengishrun. Björgvin G.
Sigurðsson viðskiptaráðherra
lagði fram frumvarp til laga
um gjaldeyrishöft 27. nóvem-
ber 2008, en samkvæmt því
yrði Seðlabankanum heimilt
að koma á gjaldeyrishöftum í
allt að tvö ár, eða fram í nóv-
ember 2010. Þetta voru „for-
dæmalausir tímar“ eins og
það var orðað og frumvarpið
fékk litla efnislega umfjöllun
á Alþingi. Það rann í gegnum
þingið á methraða. Þessi lög
urðu grundvöllur gjaldeyris-
hafta næstu árin en á þeim
þeim voru alvarlegir gallar.
„Tímabundnar ráðstafanir“
Á fundum með þingnefnd
höfðu fulltrúar Seðlabankans
og Alþjóðagjaldeyrissjóðsins
haldið því fram að þetta væru
bara „tímabundnar ráðstaf-
anir“. Fljótt yrði aftur hægt
að slaka á höftunum og þau
afnumin innan tveggja ára.
Hagfræðistofnun Háskóla Ís-
lands leiddi síðar að því rök að
gjaldeyrishöftin hefðu verið
orðin óþörf þegar um sumarið
2009. Svo fór að höftin voru
við lýði fram til vorsins 2017.
Seðlabankinn fór á þeim
tíma offari við beitingu laga
og reglna um gjaldeyrishöft.
Meðal annars var hafin rann-
sókn á fjórmenningum sem
stundað höfðu viðskipti með
íslenskar krónur í félagi sínu
í Svíþjóð sem nefndist Aserta.
Þeir sátu að ósekju á saka-
mannabekk í meira en sex ár
en voru á endanum sýknaðir.
Við blasir að rannsókn máls-
ins hófst í fljótfærni og var
blásin upp í fjölmiðlum á við-
kvæmum tíma í þjóðlífinu. Sá
skaði sem Asertamenn urðu
fyrir verður aldrei metinn
til fjár. En þetta er því miður
ekki einsdæmi því Seðla-
bankinn gekk langt út fyrir
eðlileg mörk í fjölda mála er
vörðuðu meint brot á gjald-
eyrislögum. Þær ráðstafanir
sem vera áttu tímabundnar
vegna skyndilegs hættu-
ástands voru viðhafðar miklu
lengur en nokkur þörf var á
með ómældu tjóni. Flestir þeir
sem á tyllidögum litu á sig
sem varðmenn réttarríkisins
voru víðsfjarri.
Gjaldeyrishöftin eru víti til
varnaðar. Nú skiptir miklu að
standa vörð um opið og lýð-
ræðislegt samfélag, ganga
ekki lengra í skerðingu rétt-
inda borgaranna en nauðsyn
krefur og aflétta hvers kyns
höftum undireins þegar þeirra
er ekki lengur þörf. n
Á ÞINGPÖLLUM
Björn Jón
Bragason
Rannsókn máls sem kennt var var við Aserta var blásin upp í fjölmiðlum í janúar 2010. Þar höfðu em­
bættis menn beinlínis uppi fullyrðingar um sekt sakborninga sem síðar voru allir sýknaðir. MYND/PJETUR
Í kjölfar árás­
anna á tví­
buraturnana
í New York
11. septem­
ber 2011 voru
ýmis borgara­
leg réttindi
skert í nafni
almanna­
hagsmuna.
ÞEGAR „TÍMABUNDNAR RÁЭ
STAFANIR“ VERÐA VIÐVARANDI
Stjórnlyndir
ráðamenn
sæta nú lagi í
skjóli farsóttar-
innar og herða
tökin.
Þegar borgaraleg
réttindi eru skert
skortir sjaldnast
göfugan ásetning.
EYJAN 19DV 24. APRÍL 2020