Morgunblaðið - Sunnudagur - 01.02.2020, Blaðsíða 12

É
g er með besta útsýnið af öllum
sendiherrum í Reykjavík,“ segir
Gerard Pokruszynski, sendiherra
Póllands, hróðugur meðan við
horfum saman út um gluggann á
skrifstofu hans í Þórunnartúni yfir sundin blá.
Þar við hliðina er gamli fundarsalur borg-
arstjórnar sem nú er hátíðarsalur sendiráðs-
ins. Við erum að bíða eftir sænsk-pólskri konu,
Anette Stahl, sem er gestur sendiráðsins af því
tilefni að 75 ár voru í vikunni liðin frá því að
Rauði herinn frelsaði útrýmingarbúðir nasista
í Auschwitz. Hún tók meðal annars þátt í pall-
borðsumræðum sem sendiráðið efndi til um
helförina en amma Anette, sem var gyðingur,
lifði þann hildarleik af í Póllandi og Anette hef-
ur í seinni tíð verið dugleg að segja sögu henn-
ar – enda sannfærð um að það hafi líklega aldr-
ei verið mikilvægara en nú.
Andartaki síðar slæst Anette í hópinn,
ásamt eiginmanni sínum, Håkan Persson, en
þau hafa ekki í annan tíma komið til Íslands og
hafa að sjálfsögðu nýtt tækifærið til að sjá svo-
lítið af landinu og þykir mikið til koma. Anette
er fædd og uppalin í Svíþjóð og starfar sem
leiðbeinandi við skóla í Gautaborg en er pólsk-
ur gyðingur í báðar ættir.
Báðar ömmur og afar Anette lifðu helför-
ina af, með ólíkum hætti. Hún þekkir sögur
þeirra þó misjafnlega vel. Móðuramma henn-
ar og -afi vildu aldrei tala um þá bitru reynslu
og sem dæmi má nefna að móðir hennar var
orðin sextán ára þegar hún komst að því að
hún væri gyðingur. Óttinn sat djúpt í mörg-
um eftir stríðið og algengt að gyðingar
leyndu uppruna sínum í öryggisskyni. Föð-
urafi Anette lést áður en hún sjálf kom í
heiminn en föðuramma hennar var á hinn
bóginn mjög opin og sagði henni margar sög-
ur úr stríðinu.
Amma hennar fæddist árið 1916 í pólska
bænum Sambor en hann heitir nú Sambir og
tilheyrir Úkraínu. Henni var gefið nafnið
Lina Fishman en breytti því síðar í Jozefa
Stahl og munum við halda okkur við seinna
nafnið í þessari frásögn. Anette hefur kynnt
sér málið og mun um þriðjungur íbúa Sambor
hafa verið gyðingar á þessum tíma, þriðj-
ungur Pólverjar og þriðjungur Úkra-
ínumenn. Jozefa átti sex systkini en missti
föður sinn og einn bróður áður en seinni
heimsstyrjöldin braust út. Móðir hennar og
hin systkinin týndu öll lífi í stríðinu, eins átta
systkinabörn hennar. Jozefa missti með öðr-
um orðum alla sína nánustu fjölskyldu.
Anette veit ekki nákvæmlega hvað varð um
allt þetta fólk en sum þeirra voru skotin til
bana af nasistum í Sambor, önnur voru flutt í
útrýmingarbúðirnar í Belzec árið 1942,
þeirra á meðal móðir Jozefu, en þær voru
settar á laggirnar í þeim tilgangi að þurrka út
pólska gyðinga.
Eiginmaðurinn myrtur
Áður en til þess kom hafði Jozefa misst fyrsta
eiginmann sinn með voveiflegum hætti árið
1941. „Hann var barinn til bana af úkraínskum
kaupamönnum fyrir þær sakir að hann var á
göngu með vini sínum, pólskum presti. Ódæð-
ismönnunum féll ekki í geð að prestur og gyð-
ingur væru saman á göngu og börðu þá fyrir
vikið báða til bana,“ segir Anette og bætir við
enginn hafi verið dreginn til ábyrgðar fyrir
morðin enda hafi margir Úkraínumenn í Sam-
bor og Póllandi yfir höfuð verið á bandi nasist-
anna í stríðinu. Þó alls ekki allir.
Þess má geta að þegar Þjóðverjar hernámu
Pólland 1939 kom þýski herinn til Sambor en
Rauði herinn leysti hann af hólmi sautján dög-
um síðar. Þjóðverjar sneru þó aftur 1941 og
tóku héraðið yfir á ný.
Jozefa var barnshafandi þegar hún missti
eiginmann sinn og ól stúlkubarn nokkrum
mánuðum síðar sem hlaut nafnið Ewa.
Ewa var ekki nema nokkurra mánaða gömul
þegar flytja átti þær mæðgur í útrýmingar-
búðirnar í Belzec. Spurð hvort amma hennar
hafi á þeim tíma gert sér grein fyrir því hvert
þær voru að fara kinkar Anette kolli. „Til að
byrja með vissu gyðingar í Sambor ekki hvert
verið var að flytja þá en fljótlega fóru sögur á
kreik þess efnis að börn og foreldrar væru
skilin að og hárið væri rakað af fólki og það lát-
ið vinna sem þrælar í fangabúðunum. Í fyrstu
trúði þessu ekki nokkur maður, slík mann-
vonska væri ekki til, en þegar komið var fram í
september 1942 og til stóð að setja fólk enn og
aftur um borð í lestir hafði ljós runnið upp fyr-
ir öllum. Amma vissi hvað þetta þýddi; að
senda átti þær Ewu út í opinn dauðann,“ segir
Anette.
Jozefa freistaði þess að fela sig hjá eldri
systur sinni og mági en hann vann fyrir Rússa
og var með pappíra upp á það að hann mætti
vera um kyrrt í Sambor. Í fyrstu umferð dugði
það en Gestapo tók pappírana góða og gilda.
Skömmu síðar komu þýskir hermenn, litu á
pappírana, skelltu upp úr og skutu máginn til
bana – fyrir framan Jozefu og barnið.
Hvar er Guð núna?
Að því búnu voru mæðgurnar fluttar í búðir í
bænum, ásamt öðrum gyðingum sem höfðu
fundist, þar sem þær biðu þess í þrjá daga að
vera settar um borð í lest. „Aðbúnaðurinn þar
var skelfilegur, að ekki sé talað um andrúms-
loftið, enda vissu allir hvað beið þeirra. Dvölin
þarna var hryllileg,“ segir Anette.
Þegar þarna er komið sögu hafði Jozefa leit-
að til úkraínskrar skólasystur sinnar og fjöl-
skyldu hennar og beðið þau að taka Ewu litlu
að sér, þannig að barnið héldi alla vega lífi, en
þau vildu ekki hjálpa.
Öll sund virtust lokuð en Jozefu varð eigi að
síður hugsað til orða rabbína í bænum sem
Morgunblaðið/RAX
Nú verður þú að lifa!
Pólski gyðingurinn Jozefa Stahl lifði helförina af en missti allt sitt fólk og þurfti að láta frá sér ungbarn til að freista þess
að bjarga því undan nasistum; sá það ekki aftur fyrr en tæpum sextíu árum síðar. Sonardóttir Jozefu, Anette Stahl frá
Svíþjóð, var stödd hér á landi á dögunum til að segja ótrúlega sögu ömmu sinnar en hún er ekki í vafa um að aldrei hafi
verið mikilvægara að segja sögur úr helförinni enda fari andúð á gyðingum ört vaxandi í heiminum.
Orri Páll Ormarsson orri@mbl.is
„Skilaboð mín eru skýr: Lítum
aldrei niður á aðra mann-
eskju!“ segir Anette Stahl.
HELFÖRIN
12 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 2.2. 2020