Morgunblaðið - Sunnudagur - 01.02.2020, Blaðsíða 15

Anette. „Gyðingahatur blossaði upp aftur með
tilheyrandi óþægindum. Gyðingar máttu ekki
ljúka háskólanámi, ekki vera í góðum störfum,
voru kallaðir inn í yfirheyrslur og svo fram-
vegis. Þetta sveið fólki sem hafði upplifað
hörmungar stríðsins að vonum sárt og fjöl-
skyldu minni var ekki vært lengur í Póllandi,“
segir Anette.
Svíþjóð var meðal landa sem buðust til að
taka á móti gyðingum á þessum tíma og þang-
að hélt fjölskyldan árið 1969. Ári síðar fæddist
Anette. Hún segir foreldra sína hafa aðlagast
vel og komist hratt og örugglega inn í sænskt
samfélag án þess þó að gleyma uppruna sín-
um. Pólska var töluð á heimilinu, þar sem Jo-
zefa bjó einnig, og Anette er fyrir vikið tví-
tyngd sem hefur hjálpað henni mikið í
samskiptum við ættingja og vini í Póllandi.
Margt var þó framandi en kommúnistastjórnin
í Póllandi fylgdist grannt með öllum sam-
skiptum milli landa, öll sendibréf til ættingja
voru opnuð og öll símtöl hleruð. „Ég man eftir
að hafa fengið bréf, þar sem búið var að strika
út heilu línurnar. Hvað gátu ættingjar mínir
hafa skrifað sem var svona varhugavert? Ekk-
ert, held ég. Þetta var bara gert til að staðfesta
að fylgst væri með okkur. Nú er öldin sem bet-
ur fer önnur, Pólland er orðið nútímalegt land
og frelsið mikið.“
Sannar sögur í stað ævintýra
Talið berst að áhuga Anette sjálfrar á helför-
inni og fram kemur að amma hennar var mikið
með hana í bernsku enda búsett á heimilinu. „Í
stað þess að segja mér ævintýri sagði amma
mér sannar sögur af sjálfri sér í stríðinu. Þær
voru að sönnu óhugnanlegar sumar hverjar en
þetta var fjölskyldusaga mín og ég hlustaði af
andakt. Því miður hljóðrituðum við ekki nægi-
lega mikið af þessum sögum og mér hug-
kvæmdist ekki að spyrja að öllu sem ég myndi
gera í dag. Árið 1998 tók á hinn bóginn pólsku-
mælandi blaðamaður viðtal við ömmu á vegum
Shoah-stofnunarinnar sem kvikmyndaleik-
stjórinn Steven Spielberg stendur að, ásamt
fleirum, en hann hefur lagt mikla áherslu á að
safna sögum fólks sem lifði helförina af. Sagan
sem ég er að segja þér hér byggist á þessu við-
tali enda mikilvægt að hún komi beint frá
ömmu og bernskuminningar mínar blandist
ekki saman við. Sögur sem maður heyrir sem
barn hafa tilhneigingu til að skolast til í minn-
inu.“
Jozefa lést árið 2012, 96 ára að aldri, og eftir
það fór Anette að taka sögu hennar saman
með markvissum hætti í þeim tilgangi að miðla
henni. „Mér finnst mikilvægt að segja þessa
sögu, bæði til að heiðra minningu ömmu og
þeirra sem lifðu helförina af en ekki síður
minningu þeirra sem létu lífið í hildarleiknum.
Sumum spurningunum verður auðvitað aldrei
svarað; síðast í gær spurði ég pabba að svolitlu
og hann svaraði því til að hann lofaði að spyrja
ömmu að því þegar hann hitti hana á ný,“ segir
Anette brosandi.
Hún á aðild að nítján manna hópi í gyðinga-
samfélaginu í Gautaborg sem lítur á það sem
köllun sína að herma af helförinni. Sextán eru
af annarri kynslóð en þrír af þriðju kynslóð,
þar á meðal Anette. Hún hefur verið óþreyt-
andi að heimsækja skóla í Gautaborg og segja
börnunum sögu ömmu sinnar, eða „babci“,
eins og hún kallar hana en það er pólska orðið
yfir ömmu. Annar slíkur hópur er starfræktur
í Stokkhólmi.
Erfitt en gefandi
„Okkur hefur verið mjög vel tekið. Þetta er
ekki auðvelt, útheimtir mikla orku en á móti
kemur að það er ofboðslega gefandi. Helförin
er auðvitað býsna langt frá skólabörnum á
Norðurlöndum, sem betur fer, og mörgum
barnanna bregður þegar við segjum þessar
sögur en frásögn mín er mjög grafísk, ég sýni
til dæmis myndir af ættingjum sem ég missti.
Ég sé og heyri að börnin hugsa ýmislegt upp á
nýtt og alla jafna spyrja þau mjög góðra
spurninga. Við tölum meðal annars um vax-
andi gyðingahatur á okkar dögum og skilaboð
mín eru skýr: Lítum aldrei niður á aðra mann-
eskju! Eins og við vitum þá myrtu nasistar
ekki bara gyðinga, heldur líka fatlaða, sam-
kynhneigða, pólitíska andstæðinga og fleiri.
Það er svo mikilvægt að halda þessari sögu á
lofti. Ofsóknirnar byrja á gyðingum en enda
ekki þar. Hvað ef nasistar hefðu lokið helför-
inni og unnið stríðið? Hefði þá orðið friður í
heiminum? Nei, þeir hefðu ráðist á einhverja
aðra. Þeir töldu sig vera yfir aðra hafnir og
slíkt hugarfar megum við aldrei líða. Enginn
er öðrum æðri í þessum heimi. Það vil ég
kenna börnunum í dag. Gyðingahatur og hatur
almennt hefur færst í vöxt á undanförnum ár-
um og maður verður reglulega vitni að ótrú-
legri vanþekkingu og fordómum fólks og
popúlískir stjórnmálaflokkar spretta upp um
alla Evrópu. Þetta er ógnvænleg þróun og
okkur ber að sporna við henni.“
Frábært framtak
Ísland er fyrsta landið utan Svíþjóðar þar sem
Anette segir sögu ömmu sinnar og lýkur hún
lofsorði á framtak pólska sendiráðsins og Avis
Feldmans, fyrsta rabbínans á Íslandi. „Ég er
mjög þakklát fyrir þetta góða boð; markmið
mitt er að segja sögu ömmu minnar sem víðast
og það var skemmtileg áskorun að gera það í
fyrsta skipti á ensku. Það var frábærlega að
þessum pallborðsumræðum staðið og hafa ber
í huga að gjörningur af þessu tagi er alls ekki
sjálfsagður enda er stjórnmálaástandið í Pól-
landi býsna flókið. Gyðingahatur fyrirfinnst
ennþá í Póllandi og það voru ekkert allir
ánægðir með þetta framtak; sumum þykir
jafnvel óviðeigandi að pólska sendiráðið sé að
minnast þessara tímamóta sérstaklega. Sendi-
herrann sýndi því hugrekki með því að boða til
þessara pallborðsviðræðna og ekki síður með
því að hafa þær galopnar en hann lagði áherslu
á að frummælendur mættu segja allt sem í
brjósti þeirra byggi og að engar fyrirspurnir
væru óviðeigandi. Þannig á það að vera; við
náum ekki árangri nema vera hreinskiptin og
tala um hlutina eins og þeir voru. Helförin er
svartur blettur á sögu mannkyns og má aldrei
gleymast.“
Morgunblaðið/RAX
Það hefur gjarnan djúp-
stæð áhrif á fólk að heim-
sækja Auschwitz og skoða
minjar um helförina.
2.2. 2020 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 15