Morgunblaðið - Sunnudagur - 01.02.2020, Blaðsíða 14

þýddi að hún gat leitað að vinnu og fékk starf
sem barnfóstra hjá fjölskyldu, þar sem konan
var pólsk en maðurinn þýskur og vann fyrir
Gestapo. „Þar með var amma komin í nokkuð
örugga höfn. Það leitar enginn að gyðingum í
þýsku húsi. Hlutverk hennar var að annast son
hjónanna sem var á sama aldri og Ewa dóttir
hennar.“
Anette segir ömmu sína hafa verið ákaflega
niðurdregna á þessum tíma enda syrgði hún
dóttur sína og fjölskylduna alla. „Það gekk
svo langt að hún ákvað að svipta sig lífi og
ætlaði að taka son hjónanna með sér; þannig
að Þjóðverjarnir myndu upplifa sömu þján-
inguna og hún sjálf. Hún hafði undirbúið allt
en hætti við á elleftu stundu; áttaði sig á því
að hún gæti ekki myrt aðra manneskju, hvað
þá barn.“
Jæja, þá er þessu lokið!
Jozefa vildi ekki bindast drengnum tilfinn-
ingaböndum, þannig að hún sagði starfi sínu
hjá hjónunum lausu og fór að vinna fyrir pólsk-
an mann sem rak veitingastað í bænum. Hann
faldi gyðinga gegn greiðslu og ákvað að leigja
húsnæði í útjaðri borgarinnar Lwów. Hlutverk
Jozefu var að líta eftir hópnum og gæta þess
að þýski herinn kæmist ekki á snoðir um hann
en taugatitringur var að vonum mikill við þær
aðstæður sem voru uppi. „Bæri hermenn að
garði átti amma að fela fólkið í pínulitlum kjall-
ara undir eldhúsinu,“ segir Anette. „Venjulega
vissi eigandinn hvenær von væri á húsleitum
en hermennirnir snæddu reglulega á veit-
ingastaðnum hjá honum og hann hleraði gjarn-
an mál þeirra.“
Einu sinni kom Gestapo óforvarindis í heim-
sókn og tókst Jozefu með naumindum að fela
gyðingana, sjö að tölu. Gestapo-mönnunum
þótti þó grunsamlegt hversu mörg rúm voru á
staðnum og mikill matur. „Amma laug því til
að hún ætti von á ættingjum utan af landi og
að hún væri að elda fyrir veitingastaðinn. Hún
var góð í að ljúga, enda valt líf hennar á því, og
Gestapo-mennirnir trúðu henni. Hefðu þeir
séð í gegnum hana hefði amma verið tekin af
lífi. Dauðarefsing lá við því að skýla gyð-
ingum.“
Hurð skall þó nærri hælum en Gestapo-
mennirnir fundu hlerann niður í kjallara og
vildu kíkja þangað niður. „Gjöriði svo vel. Ég
hef ekkert að fela,“ svaraði Jozefa án þess að
blikna en innra með sér hugsaði hún: „Jæja, þá
er þessu lokið!“ Það varð henni á hinn bóginn
til happs að einhver kallaði á mannskapinn og
vildi fá hann annað að leita. „Þess vegna
ákváðu þeir að trúa ömmu og yfirgáfu staðinn.
Öllum var borgið.“
Anette segir ömmu sína hafa sagt margar
fleiri sögur af þessu tagi; oft og iðulega slapp
hún með skrekkinn. Það var eins og vakað
væri yfir henni.
Sprengdu Belzec-búðirnar
Þegar Þjóðverjum var orðið ljóst að stríðið
væri að tapast árið 1944 yfirgáfu þeir héraðið
og sprengdu Belzec-búðirnar að mestu upp til
að eyða sönnunargögnum. Rauði herinn kom í
staðinn og héraðið varð hluti af Sovétríkj-
unum. Fólki með pólskt vegabréf var velkomið
að vera um kyrrt en það mátti líka flytja til
Póllands ef því hugnaðist það betur. Jozefa
var, eins og við munum, með pólskt vegabréf
og ákvað að flytja sig um set til næstu borgar
við landamærin, Przemysl. „Þar var mikil
óvissa og ringulreið. Ennþá eitthvað af Þjóð-
verjum, auk þess sem fjölmargir heimamenn
kenndu gyðingum um styrjöldina sem valdið
hafði öllum þessum hörmungum. Menn voru
enn að leita að og drepa gyðinga, þannig að
amma var áfram í felum.“
Hún hélt hópinn með fleiri gyðingum og
þarna kynntist hún seinni eiginmanni sínum,
Henryk Stahl, pólskum gyðingi ættuðum frá
Austurríki en hluti Póllands tilheyrði um tíma
Austurríki. Þar með var nafnið komið, Jozefa
Stahl.
Jozefa kannaðist við Henryk frá Sambor en
hann var 22 árum eldri og faðir skólabróður
hennar. Öll hans fjölskylda hafði verið í felum
á mismunandi stöðum og fyrri eiginkona hans
og sonur fundust og voru tekin af lífi snemma í
stríðinu. Henryk hafði því einnig gengið í
gegnum miklar raunir. „Það var pólskur pró-
fessor, sem kenndi afa í háskólanum, sem
hjálpaði honum að komast undan og faldi hann
í kjallaranum hjá sér í tvö ár, áður en hann
komst til Przemysl. Meira vitum við í raun
ekki hvað dreif á daga afa míns í stríðinu en
hann lést áður en ég fæddist, þegar pabbi var
átján ára.“
Þjóðverjar gáfust upp vorið 1945 en eigi að
síður var gyðingum ekki óhætt í Póllandi og
margir þeirra voru áfram í felum. Jozefa tók
því enga áhættu og ól fyrsta barn þeirra Hen-
ryks heima í september sama ár, Marek, föður
Anette. Fimm árum síðar eignuðust þau dótt-
ur.
„Smám saman tókst þeim að koma undir sig
fótunum og eignast líf. Afi vann sem verkfræð-
ingur í landbúnaði og amma, sem bjó alla tíð að
viðskiptaviti, opnaði litla verslun með skóm og
karlmannsfötum.“
Anette þykir með miklum ólíkindum að
amma hennar hafi komist af við þessi skelfi-
legu skilyrði í stríðinu; þökk sé forsjálni henn-
ar, seiglu og án efa heppni. „Fyrir liggur að
sex milljónir gyðinga voru teknar af lífi í stríð-
inu, helmingur þeirra pólskir gyðingar. Hinir
voru frá öðrum Evrópuríkjum. En amma slapp
og fyrir það er ég óendanlega þakklát. Ég
meina, annars væri ég ekki að segja þessa
sögu.“
Ættleidd af rithöfundi
En hvað varð um Ewu litlu; barnið sem Jozefa
neyddist til að skilja við sig í Sambor?
„Amma hélt eftir fremsta megni áfram að
leita að dóttur sinni og heyrði skömmu eftir
stríðslok af stúlku sem sagan sagði að hefði
fundist í húsgarði í Sambor en væri nú á mun-
aðarleysingjahæli. Hún varð að láta á þetta
reyna og fór til Sambor til að kanna málið. Þá
kom á daginn að Julian Tuwim, frægur pólsk-
ur rithöfundur og blaðamaður, var að ættleiða
stúlkuna. Hann var líka gyðingur en hafði
sloppið til Bandaríkjanna og var nú kominn til
baka. Eins sannfærð og amma var um að barn-
ið væri Ewa þá sá hún í hendi sér að erfitt yrði
að sanna að hún væri móðir hennar, auk þess
sem hún gæti ekki keppt við rithöfundinn, sem
átti margfalt meira en þau afi sem rétt löptu
dauðann úr skel á þessum tíma og sjálf með
ungbarn, föður minn. Hann kæmi til með að
geta boðið barninu upp á miklu betra líf. Þess
vegna hvarf hún frá – en með miklum trega.“
Ekki er hægt að ímynda sér hvaða áhrif
þetta hafði á Jozefu. Sannarlega vissi hún að
Ewa var á lífi og að öllum líkindum í góðum
höndum en á móti kom hinn sári missir; hún
myndi ekki sjá dóttur sína vaxa úr grasi. Að
sögn Anette hafði þetta djúpstæð áhrif á fjöl-
skylduna í heild enda vantaði hlekk; týnda
barnið sem amma hennar kallaði svo. Hún not-
aði aldrei nafn hennar.
Síðan gerist hið ótrúlega. Árið 1999 hafa
ættingjar í Ísrael samband við fjölskyldu
Anette en þeir höfðu heyrt að pólsk kona af
gyðingaættum, Ewa að nafni, væri að leita að
blóðfjölskyldu sinni. Og viti menn, hún hafði
verið ættleidd af frægum rithöfundi og vissi að
hún var upprunalega frá Sambor. Ekki nóg
með það, Ewa þessi var búsett í Svíþjóð, þar
sem fjölskylda Anette hafði á þeim tíma búið í
þrjátíu ár. Þar á meðal Jozefa sem bjó hjá
Marek syni sínum, föður Anette.
„Ewa er arkitekt og þau hjónin bæði og
mjög fær á sínu sviði. Hún ólst upp í Póllandi
en flutti til Stokkhólms þegar henni bauðst
gott atvinnutækifæri þar,“ segir Anette.
„Pabbi og systir hans höfðu þegar í stað sam-
band við hana og það fór ekkert á milli mála;
þetta var Ewa okkar. Og hún tengdist fjöl-
skyldunni á ný.“
Erfiðir endurfundir
Jozefa var enn á lífi en endurfundirnir reynd-
ust henni því miður afar erfiðir. „Það er sorgin
í þessu öllu saman. Amma missti barn sem var
ekki orðið eins árs og hafði ekki heyrt á Ewu
minnst frá því hún var fimm ára. Þarna var allt
í einu komin 58 ára gömul kona, sem sjálf var
orðin mamma og amma. Amma höndlaði þetta
ekki og upplifði þetta aldrei með þeim hætti að
hún hefði fundið dóttur sína. Því miður.“
Mæðgurnar hittust og Ewa fékk að heyra
söguna af því hvernig hún týndist, hvernig fað-
ir hennar var myrtur og svo framvegis, sem
skipti hana að vonum miklu máli.
„Fyrir okkur hin var þetta algjört krafta-
verk og við höfum haldið góðu sambandi við
Ewu og ég eignast nýjar frænkur og frændur.
Ewa er enn við góða heilsu og hefur verið mjög
dugleg að halda minningu föður síns, Julians
Tuwims, á lofti en hann féll frá árið 1953.“
Jozefa bjó í Póllandi til ársins 1969 en á
þeim tíma voru stjórnvöld þar um slóðir farin
að gera gyðingum lífið leitt á ný, að sögn
’Hvað ef nasistarhefðu lokið hel-förinni og unniðstríðið? Hefði þá orð-
ið friður í heiminum?
Nei, þeir hefðu ráðist
á einhverja aðra. Þeir
töldu sig vera yfir
aðra hafnir og slíkt
hugarfar megum við
aldrei líða.
Fjórar kynslóðir Stahl-fólks í
Gautaborg: Jozefa, Anette með
frumburð sinn, Isac, og Marek.
Jozefa Stahl með son
sinn, Marek, föður
Anette, árið 1948.
Jozefa Stahl í hárri
elli í Gautaborg;
hún lést 96 ára
gömul árið 2012.
HELFÖRIN
14 MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 2.2. 2020